2-ma’ruza mavzu: Tog’` jinslarining mexanik xossalari Reja

---

2-MA’RUZA 
Mavzu: Tog’` jinslarining mexanik xossalari 
Reja: 
1. Tog’ jinslarining asosiy mexanik xossalari. 
2. Tog’ jinslarining deformatsiya xossalarini o’rganish 
3. Tog’ jinslarining mustahkamlik xossalarini o’rganish. 
4. Tog’ jinslarining taranglik xususiyatlari. 
5. Tоg’ jinslаrining issiqlik хоssаlаri. 
6. Tоg’ jinslаri, nеft vа suvning issiqlik хоssаlаri.
7. Tоg’ jinslаrining issiqlik хоssаlаrini аniqlаsh usullаri. 
8. Tоg’ jinslаrining аkustik xususiyatlari. 
Adabiyotlar (1;2;3;6;7)  
Tayanch so`zlar: Zichlik, deformatsiya, siqilish, egilish va o’zilishga qarshi 
mustahkamlik, plastiklik, neft taranglik zaxirasi, hajm tarangligi koeffitsienti, deformatsiya, Guk 
qonuni, Yung moduli, reologik xususiyatlar, Krip hodisasi, mustahkamlik, taranglik, solishtirma 
issiqlik sig’mi, issiqlik o’tkаzuvchаnlik kоeffitsiеnti, hаrоrаt o’tkаzuvchаnlik kоeffitsiеnti, issiq 
va sovuq quduqlar, chiziqli kеngаyish kоeffitsiеnti, Rubinshtеyn аsbоbi, аkustik хususiyatlаri, 
ultrаtоvush, оddiy tоvush, infrаtоvush, Yung mоduli, Tаrаngli tеbrаnish аmplitudаsi, sоlishtirmа 
to’lqinli qаrshilik. 
 
2.1. Tog’ jinslarining asosiy mexanik xossalari. 
Neft va gaz konlarini burg`ilash va ishga tushirish jarayonlari tog’` jinslarining quyidagi 
mexanik xossalariga bog`liq: taranglik, zichlik, deformatsiya, siqilish, egilish va o’zilishga qarshi 
mustahkamlik, plastiklik va boshqalar. Jumladan, konlarda qatlam bosimining o’zgarishi (qatlam 
maydonidagi taqsimoti) tog’` jinslarining tarangligi, suyuqlik va gazlarning siqiluvchanligiga 
bog`liq.
Qatlam bosimi kamaygan sari kavaklardagi suyuqlik (neft va gaz) kengayadi, kovaklar, 
esa qatlamdan yer yuzasigacha bo’lgan tog’` jinslarining og`irligi, ya'ni tog’` bosimi natijasida 
torayadi. Bu mexanizm ta'sirida qatlamdan quduqlarga anchagina neft sirqib chiqadi. (Bu 
qo’shimcha olinadigan neft taranglik zaxirasi deb ham ataladi). Tog’` jinsi va suyuqliklarning 
taranglik miqdori (siqiluvchanlik koeffitsienti) alohida bir birlik hajm uchun kichik bo’lgani bilan 
konlardagi qatlamlar katta hajm egallaganligi uchun, ularda bu koeffitsient ta'siri sezilarli darajada 
bilinadi. Bu haqda keyingi boblarda batafsil tushuncha beriladi.
Shuni ham hisobga olish kerakki, quduqlar ish jarayonining o’zgarishi natijasida 
qatlamda bosim bir zumda o’zgarmay, sekin - tushirish yoki to’xtatish bilan bog`liq.
Qatlamda bosim o’zgarish tezligi hajm tarangligi koeffitsienti orqali aniqlanadi. 
Tog’` jinslarining zichligi deb, bir birlik hajmdagi qattiq jismning massasiga aytiladi 
(bunda kovaklik nolga teng deb olingan). 
 
M
V
;
г
см
кг
м
т
м
3
3
3
;
;
(2.1) 
Bu yerda: M - tog’` jinsi massasi; 
V - tog’` jinsining bir birlik hajmi. 
Zichlik tog’` jinsini tashkil etgan minerallar va ularning o’zaro munosabatlariga bog`liq. 
Tog’` jinslarini tashkil etgan minerallar zichligi 1850 kg/m
3
dan (allofan) 5200 kg\m
3
gacha 
(magnetit) o’zgaradi.
Tog’` jinslarining mustahkamligi deb, ularning tashqi kuchlar ta'sirida yemirilishiga 
aytiladi. Mustahkamlik asosan siqilishdagi yemirilishga qarshilik ko’rsatadi. Jumladan, bir o’qli 
siqilishda o’zilish mustahkamligi 2 - 18 %, siljish mustahkamligi 5 - 20 % ni tashkil etadi. 

---

Plastik deb, tog’` jinslarining suv bilan to’yinganligi oshib ketishi natijasida oquvchanlik 
xususiyatiga ega bo’lishiga aytiladi. Bunday holatlar neft va gaz konlarida uchramay, asosan 
shaxtalar, metro tunellarida qazish ishlari olib borilganda uchrashi mumkin. 
Quduqlar mahsuldorligini oshirish maqsadida o’tkaziladigan bir qator tuzatish va 
ta'mirlash ishlarining samaradorligi (qatlam ostki qismini torpedalash, suyuqlik ta'sirida 
qatlamlarni yorish va boshqalar) tog’` jinslarining mustahkamligi va taranglik koeffitsientiga 
bog`liqdir.
Yuqorida bayon etilganlardan kelib chiqib, neft olish texnologiyasi tog’` jinslarining 
asosiy mexanik xossalariga uzviy ravishda bog`liq ekan, degan xulosaga kelish mumkin.