2-ma’ruza mavzu: Tog’` jinslarining mexanik xossalari Reja

2.2. Tog’ jinslarining deformatsiya va mustahkamlik xossalarini o’rganish. 
Deformatsiya - bu jismning massasi o’zgarmagan holda tashqi kuchlar ta'sirida hajm va 
shaklning o’zgarishidir. Tog’` jinslari shartli ravishda mustahkam, plastik va sochiluvchan turlarga 
bo’linadi. 
Guk qonuniga muvofiq jismning nisbiy deformatsiyasi kuchlanishga (

) to’g`ri 
mo’tanosib, va taranglik koeffitsienti yoki Yung moduli (E) ga teskari mo’tanosib, ya'ni 



Е
(2.2) 
Aksariyat tog’` jinslari katta diapazonli kuchlanishlarda Guk qonuniga bo’ysunadi. 
Siqilish kuchlanishi oshgan sari deformatsiya kuchayadi. Kuchlanish va deformatsiya orasidagi 
bog`lanish tog’` jinsiga bo’lgan kuchlanish muddatiga qarab o’zgaradi. 
Uzoq kuchlanish ta'sirida tog’` jinslarining mexanik xossalari o’zgarishi ularning 
reologik xususiyatlari deb ataladi. 
Tog’` jinslarining geologik xossalari deb, ularning mexanik harakteristikalarining 
doimiy ta'sir qiluvchi kuchlar ostida o’zgarishiga aytiladi. Bu o’zgarish Krip hodisasi bilan 
harakterlanadi. Krip hodisasi deb, deformatsiyaning asta - sekin oshishi natijasida tog’` jinsining 
oqish xususiyatiga ega bo’lishiga aytiladi. Tog’` jinslarining mexanik yemirilishiga qarshilik 
ko’rsatish ularning mustahkamligi bilan bog`liq. 
Mustahkamlik tog’` jinslarida, ayniqsa, ohaktoshlarda loy zarrachalarining soni oshgan 
sari ularning siqilishga qarshi mustahkamligi sezilarli darajada kamayadi. Mustahkamlik
jinslarning donadorlik tarkibiga ham bog`liq. Mayda zarrachali tog’` jinslari yirik zarrachali tog’` 
jinslariga nisbatan yuqori mustahkamlikka ega.
Mustahkamlik tog’` jinslarining tarkibidagi suv miqdoriga boqliq. Masalan, qumtosh va 
ohaktosh suv bilan to’yinganda ularning mustahkamligi 25 - 45 % gacha kamayadi.
2.3. Tog’` jinslarining taranglik xususiyatlari 
Qatlam bosimi pasayishi jarayonida qatlamda neft, suv va gaz kengayadi, tog’` bosimi 
(qatlamdan yer yo’zigacha bo’lgan tog’` jinslarining og`irligi) ta'sirida kovak kanallari qisqaradi. 
Suyuqlik va qatlamning tarangligi kichik miqdorga ega bo’lsa ham, V.N.Shelkachev 
tadqiqotlariga muvofiq katta, hajmli qatlamlarda yuqori bosim ta'sirida quduqlardan ancha 
miqdorda suyuqlik olinadi. Shuning uchun neft konlarini loyihalashda tog’` jinsi va suyuqlik 
tarangligi hisobga olinishi lozim. 
Taranglik xususiyati - siqiluvchanlik koeffitsienti (

) orqali belgilanadi. 

т ж
V
dV
dP
.
*
 
1
(2.3) 

с
V
dV
dP
 
1
*
(2.4) 
Bu yеrdа: dP- bоsimgа muvоfiq hаjm dV;

---



т ж с
. ,
- mоs rаvishdа tоg’ jinsi vа suyuqlikning siqiluvchаnlik kоeffitisiеnti.
D.А.Аntоnоvning tеkshirishlаri bo’yichа suyuqlik vа tоg’ jinslаrining siqiluvchаnlik 
kоeffitisiеnti

с
Па



( .
, ) *
37 5 0 10 10
1
vа 

т ж
Па
.
( ,
, ) *



0 86 1 26 10 9
1
оrаsidа 
o’zgаrishi mumkin.
Hisоblаshlаrni оsоnlаshtirish uchun ko’pinchа tоg’ jinsi vа suyuqlik tаrаnglik 
kоeffitisiеntining umumiy kаttаligidаn fоydаlаnilаdi:
с
˜
–
m
.
*
*





(2.5) 
Bu yеrdа: m - g’оvаklilik kоeffitisiеnti. 
Bа’zаn 

*
Shеlkаchеv V.N. kоeffitisiеnti dеb hаm аtаlаdi.