2-ma’ruza. Metallarning kristallanish jarayonlari. Reja

2.4. Metallarda polimorf o‘zgarishlar. 
2.5-rasm. Toza temirdagi allotropik o‘zgarishlar. 
Toza temir t
erish
= 1539
o
S. Qotayotgan temirda xar bir kritik nuqtada allotropik 
o‘zgarish bo‘ladi. 
 
Nazorat uchun savollar. 
1. Kristall panjaraning turlari. 
2. Kristal panjaradagi nuqsonlari. 
3. Materiallarning polimorfligi nima? 
4. Metallarning allotropik xususiyatlari nima? 
5. Atom (gomeopolyar, kovalent) bog‘lanishlar nima? 
 
Fazalar qoidalar. 
Har qanday metallarni va qotishmaning ichki tuzilish xossalari uni qizdirganda 
va sovutganda ro‘y beradigan xodisalar, aralashmani bir-biri bilan qanday miqdorda 
aralashishiga bog‘liq. Odatda metallarni (qotishmani) sovitilgan vaqtda kristallanadi, 
yapni suyuq holatdan qattiq holatga o‘tadi, bunday kristallanish birlamchi kristallanish 
deb ataladi. 
Qotgan metallni sovishi natijasida qaytadan kristallanish ikkilamchi 
kristallanish deb aytiladi. Kristallanish jarayonin yaxshiroq o‘rganish uchun 
kristallanishni grafikda ko‘ramiz. 
Metallarni kristallanishini pirometr deb ataluvchi asbob bilan aniqlanadi, ya’ni 
vaqt ichida suyuq metallni qotish yoki metallni qattiq holdan suyuq holga o‘tishini 
kuzatadi. Ma’lum vaqt birligida yuz bergan o‘zgarishlar yozib olinib, olingan material 
bo‘yicha sovish yoki qotish egri chizig‘ini temperatura va vaqt koordinatida chiziladi. 

---

Misol uchun qandaydir metallni erish egri chizig‘ini chizish kerak bo‘lsa, 
olingan ma’lumotlar bo‘yicha diagramma chiziladi.(2.6-rasm)
 
2.6-rasm. Metallni erish grafigi. 
Diagrammada Av-gorizantal uchastka t
er
-erishni kritik nuqtasi a-erishni 
boshlang‘ich nuktasi v-erishni oxiri
Diagrammadan ko‘rinib turibdiki temperatura ma’lum darajaga yetganda 
birmuncha o‘zgarmay turadigan to‘xtash (bu to‘xtashlar sovutganda ham mavjud 
bo‘ladi) bo‘lib, qandaydir ichki o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Metallni qizdirgan vaqtda 
metallga berilgan issiqlikni o‘ziga yutadi, sovitilganda esa, metalldan issiqlik ajraladi, 
bu esa metallni isishi yoki sovushidan to‘xtatishga sabab bo‘ladi. Metallni biror 
holatida yoki tuzilishidagi o‘zgarishlarga mos keladigan temperaturasi kritik nuqta deb 
aytiladi. Erigan metallni kristallanishi uchun erish temperaturasidan pastroq bo‘lgan 
temperaturagacha sovitish kerak, chunki ana shu temperaturaga atomlar aniq bir sxema 
bo‘yicha gruppalanib kristall hosil qiladi. 
Вакт сек
Т
э
Т
к
Т
0
Т
э
Т
к
Т
0
Вакт сек
2.7-rasm. Metallarni sovush grafigi. 
T
er
– metallni erish temperaturasi
T
k
- metallni kristallanishi temperaturasini oxiri 
A - kristallanishni boshlanishi 
V - kristallanishni oxiri 
Ma’lumki qotishma deganda ikki va undan ko‘p elementlarni bir-biri bilan 
aralashtirilib hosil qilinadigan birikma. Ko‘pchilik qotishmalar eritish yo‘li bilan 
olinadi, lekin elektroliz, quyuqlatib, par holiga o‘tkazib va boshqa usullar bilan ham 
qotishma olish mumkin. Aralashmalarni ichida metalmas elementlar ham bo‘lishi 
mumkin, ammo asosiy elementni metall tashkil etadi. Hamma metallar ham aralashib 
qotishma hosil qilavermaydi. Misol: temir bilan qo‘rg‘oshin aralashmasdan qotishma 
hosil bo‘lmay, balki qatlamli birikma hosil bo‘ladi. 
Biz faqat ikkita elementdan hosil bo‘lgan aralashmani holat diagrammasini 
o‘rganamiz. 3-4 elementli qotishmalari holat diagrammasini materialshunoslik fani 
o‘rgatadi. 

---

Qotishmalarni holat diagrammasi erigan aralashmani qotish jarayonida struktura 
o‘zgarishini harakterlab, berilgan qotishmani strukturasi haqida yaqqol ma’lumot 
beradi. Holat diagrammasi bo‘yicha berilgan qotishmani avvaldan strukturasini va 
xossasini bilish mumkin. Bundan tashqari holat digramma qotishmalarni termik 
ishlashni ilmiy jihatdan asoslab berish uchun katta xizmat qiladi. Qotishmani holat 
diagrammasini yaqqol ko‘rish uchun qo‘rg‘oshin-surma holat diagrammasini chizishda 
ko‘ramiz. Qo‘rg‘oshin va surma bir-birida yaxshi erib, juda ko‘p qotishma hosil qiladi. 
1-jadval. 
Qo‘rg‘oshi va surma qotishmasini turli tarkibda erish va kristallanish 
temperaturalari 
Qotish
malar 
№ 
Tarkibi % 
Qotishmaniing 
erish 
temperaturasi 
Qotishmaning 
kristalanishi 
temperaturasi 
qo‘rg‘oshin surma 
1. 
95 
5 
296 
0
246 
0 
2. 
- 90
10 
260 
0 
246 
0
3. 
87 
13
246 
0
246 
0
4. 
80 
20 
280 
0 
246 
0
5.
60 
40 
395 
0 
246 
0
6.
20 
80 
570 
0 
246 
0
Qo‘rg‘oshinni erish temperaturasi- 327S 
Surmani erish temperaturasi – 631S 
Ma’lumki qotishmani holat diagrammasini chizish uchun erish kritik va 
kristallanish temperaturalar va nuqtalari zarur bo‘ladi. Ularni tajriba yo‘li bilan olinadi. 
Holat diagrammani chizish uchun 6 ta harakterli qo‘rg‘oshin-surma 
qotishmasini olamiz. 
2.8-rasm Qo‘rg‘oshin – surma holat diagrammasi.