2-ма’ruza. O’simlik hujayrasining tuzilish xususiyatlari. Hujayra bosqichlari reja

Hujayra shirasi va uning tarkibi. Hujayrada uzluksiz modda almashinuvi 
natijasida vakuol paydo bo`lib, uning ichida esa suv va unda erigan organik hamda 
mineral moddalarning eritmasi joylashadi.
Vakuola. O’simlik hujayrasi uchun eng xarakterli organoid bo’lib, o’simlik 
hujayrasida suv ko’p miqdorda bo’lganligi uchun vakuola sistemasi yaxshi 
rivojlangan. Yosh hujayralar endoplazmatik to’rda ko’p mayda pufakchalar bo’lib, 
ular o’zaro qo’shilib kattalashadi va endoplazmatik to’rdan ajralib chiqadi. Shu bilan 

---

yagona yirik vakuolaga aylanadi. Vakuolaning membranasi tonoplast deb ataladi. 
Vakuola ichidagi suyuqlik hujayra shirasidan iborat. Vakuola shirasining tarkibi 
juda murakkab. O’z ichiga organik moddalar, mineral tuzlarni oladi, hamda 96-98% 
suv tutadi. 
Vakuola shirasi ko’pincha nordon reaksiyaga ega. Vakuolaning pH 
ko’rsatkichi 5-5,6 atrofida bo’ladi. Bu esa vakuolalarga ikkilamchi lizosoma sifatida 
qarashga imkon beradi. Vakuolaning shirasi yanada nordon bo’lishi mumkin. 
Masalan: bu ko’rsatgich limonda 2 , begoniya o’simligida 1 ga teng. Ayrim poliz 
ekinlarida bodring, qovun va boshqalarda kuchsiz ishqoriy. Vakuolalar hujayraning 
osmotik xususiyatini belgilaydi. Bu esa o’z navbatida hujayraning so’rish kuchi , 
turgor bosimi va suv rejimini belgilaydi. 
Osmotik bosim. Ekzoosmosdan ko’ra endoosmosning kuchliroq bo’lishi 
natijasida rivojlanib, pufakning ichki tomonidan itaruvchi gidrostatik bosim ya’ni 
osmotik bosim deyiladi. Bunday bosimning mavjudligini birinchi marta 1826-yilda 
fransuz botanigi Dyutroshe isbotlab berdi. Buni isbotlashda qo’llanilgan asbob esa 
Dyutroshe osmometri deb ataladi. O’simlik hujayrasining vakuolasida juda ko’p 
osmotik faol moddalar to’planadi. Bularga shakar, organik kislotalar, tuzlar kiradi. 
Hujayra shirasida osmotik faol moddalar qancha ko’p to’plansa, unda osmotik bosim 
shuncha yuqori bo’ladi. Hujayra osmotik bosimini Vant-Goff formulasi bo’yicha 
aniqlasa bo’ladi: P=RTCi Bunda P-osmotik bosim, R-gaz doimiysi 0,0821 ga teng, 
T-absalyut harorat (273
0
+t
0
C xona harorati), C-eritma konsentratsiyasi, i-izotonik 
koeffisent bo’lib, elektrolit eritmalar uchun 1 ga va elektrolitmas eritmalar uchun 
1,5 ga teng. Osmotik bosim o’simlik turiga, ularning yashash sharoitiga va hatto 
organlariga ham bog’liq. Sho’r tuproqlarda yashovchi galofit o’simliklarda bu 
ko’rsatgich ancha yuqori.