2. Mavzu. Aholi joylashuvi va tumanni rejalashtirish. Reja

18-расм. Оддий томорқали кварталлар тури.
19-расм. Томорқали мураккаб кварталлар. а-томорқали квартал; б, в, г-боши берк, тор кўчалар билан катталатирилган кварталлар; д-мураккаб петел квартал тор кўчаси билан.


20-расм. Лойиҳадаги кварталлар тури. а-томорқали квартал; б, в, г-боши берк, тор кўчалар билан катталатирилган кварталлар; д-мураккаб петел квартал тор кўчаси билан.
Биноларни кварталларнинг фақат бир томонига, икки томонига, уч томонига ва тўрт томонига ҳам жойлаштирилиши мумкин. Бундай кварталларни бир томонлама, икки томонлама, уч ва тўрт томонлама қурилган кварталлар дебатайди.(20-расм). Бундай кварталлар томорқа меъёрий 0,15 ва ундан катта бўлгандакўлланилади. Томорқа ер майдони 0,06-0,15га ва ундан камроқ бўлганда кварталларнинг боши берк кўчалар билан бирлаштирилган, ҳар хил мураккаб (петел, суперблок)турлари кўлланилиши мумкин.(21,22,23-расмлар).
21-расм. Оддий томорқали кварталлар.
Кварталлар ичидаги боши берк тор кўчалар охрида транспортларнинг қайтишини таъминловчи майдон ажратлади.
Секцияли уйлар жойлашган кварталлар оддий томорқаи кварталларга периметрли буйлаб ёки 2,3 қатор қилиб (батарея усулда) ҳам жойлаштириш мумкин. Бундай кварталлар ичида майдон, вақтинчалик дам оладиган жой, дарахтзорлар ташкил қилинади ва йўлчалар билан таъминланади.
Одатда секцияли уйлар кварталсиз, гуруҳ-гуруҳ қилиб ҳам жойлаштирилади. Бу гуруҳлар асосий кўчаларга қаратилган бўлиб унинг ўртасида, болалар уйнайдиган дам оладиган майдон жойлаштирилади ва соя берадиган дарахтлар экилади. Қуёш нуридан тўлиқ фойдаланиш учун Ўзбекистон Республикаси шароитида ҳамма кварталларнинг узун томони экваторга параллел ёки ундан 30 градус фарқ билан, шамоли кучли вилоятларда унга перпендикуляр (30 гр. фарқ билан) жойлаштирилади.

Kompozitsiya so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib “Birlashtirish” aholi yashaydigan joydagi qurilishlar, inshootlar (yer maydoni bilan) ma’lum bir tabiiy sharoitda talab qilingan maqsadga xizmat qilishi uchun sharoit yaratish bilan birga, bir-birini to‘ldirib, bir-biri bilan bog‘langan holda majmuaning ko‘rinishi chiroyli, ta’siri va bir butun organizm qilib joylashtirish ma’nosini anglatadi.

Loyihasining me’moriy kompozitsiyasining asosiy komponentlari-ko‘chalar, markaziy va boshqa maydonlar, aholi uylari, jamoa binolari va ular uchun ajratilgan yer maydonlari, ko‘kalamzorlar, obodonlashtirish va boshqa inshootlar ishlab chiqarish majmualari, suv havzalari, shu joydagi va atrofdagi landshaftlar hisoblanadi.
Asosiy kompozitsiyaning qurollariga umumiylik, itoatlik, proporsonal, ritm, miqyoslik va boshqalar kiradi.
Umumiylik kompozitsiyaning asosiy qonuni va majburiy sharoiti hisoblanadi. Qo‘yilgan maqsadga etishish uchun hamma komponentlarni birlashtirib, ma’nosi, joylashishi, ko‘rinishi jihatdan bir butunlikni tashkil qilish talab qilinadi. Ya’ni shunday loyiha tuzilsini, uning kompozitsiyasiga birorta element qo’shib yoki birortasini olib tashlab ham bo‘lmasin.
Itoatlik, murakkab umumiylik bo’lib, loyiha kompozitsiyasining va unga itoat qiladigan komponetlarini aniqlash va ularni joylashtirish natijasida organik yaxlitlikka erishish demakdir.
Masalan, markaziy maydonga joylashgan asosiy ko‘p qavatli bino yonida kichik binolar joylashganda ular asosiy binoga itoat qilib ma’lum bir kompozitsiyani tashkil qiladi.
Kompozitsiyaning bir butunligiga erishishda uning asosiy elementiga ma’qul va mos kelishlik komponentlaridan foydalaniladi. Chunki har qanday kompozitsiya asosiy va unga itoat qiladigan va uni to‘ldirib turadigan komponetlardan iborat bo‘ladi.