2-Mavzu: Biosfera haqida tushuncha, biosferaning tarkibi va funksiyalari. Biosfera haqida ta’limoti

Biokos yoki oraliq moddalar. Tirik organizmlarning faoliyati ta’sirida o‘zgarishlarga uchragan moddalardir. Bularga tuproqlar, cho‘kindilar, tog‘ jinslari, gillar va suvlarning ma’lum qismini misol qilib ko‘rsatish mumkin.Tirik moddalar energetik jixatdan o‘lik moddalarga nisbatan bir necha barobar faol bo‘ladilar, ya’ni ularda energiyani to‘planishi va sarf bo‘lishi nisbatan tez kechadi.

V.I.Vernadskiy insonning biogeokimyoviy faoliyatini ham tirik moddalarning alohida funksiyasi sifatida ajratishni tavsiya etgan. Bu fikrning ilmiy ahamiyati hozirgi insoniyatning ishlab chiqarish faoliyati kuchaygan davrda yanada yaqqolroq namoyon bo‘lmoqda.
Tirik organizmlarning tabiiy jarayonlardagi ishtiroki ularning quyidagi beshta funksiyasi bilan ifodalanadi(2-jadval)
Biosferadagi tirik organizmlarning funksiyalari

Funksiyalar	Jarayonlar
Energetik	Fotosintez, energiyaga boy bo‘lgan moddalarning parchalanishi, ozuqa zanjirlari orqali energiya va moddalarni o‘tkazilishi.
To‘plovchi(akqumulyativ)	Organizmning tana tuzilishi uchun zarur moddalarning hayot faoliyati natijasida to‘planishi.
Parlovchi(destruktiv)	Organik moddalarning parchalanishi. Oksidlanish-qaytarilish jarayonlari.
Muhit hosil qiluvchi	Tashqi muhitning fizik-kimyoviy hususiyatlarini o‘zgartirish.
Transport(migrasiya)	Moddalarnin ko‘chirilishi.	yernin	tortish	kuchig	qarshi	yo‘nalishda

Ma’lumki, insonning aqlu-zakovati tufayli amalga oshirilayotgan ba’zi ishlab chiqarish jarayonlari ko‘lami va qudrati jixatidan tabiiy jarayonlardan ustunlik qilmoqda. Masalan, qisqa vaqt ichida yirik hududlarning o‘zlashtirilishi, o‘rmonlarni qisqarib ketishi, turli yirik sanoat komplekslarini vujudga kelishi va boshqalar shular jumlasidandir. Biosferani o‘z-o‘zini boshqarib turuvchi, dinamik muvozanatlashgan va bir maromda faoliyat ko‘rsatuvchi ulkan, murakkab ekotizim deb ham qarash mumkin.Tirik organizmlar faoliyati tufayli biosferada katta xajmdagi modda va energiya almashinuvi ro‘y beradi. Organizmlar tog‘ jinslarini nurashida, yer yuzasi relyefini shakllanishida, tuproq hosil bo‘lishida, qazilma boyliklarni vujudga kelishida, yangi moddalarni sintez bo‘lishida, energiyani to‘planishi va sarflanishida faol ishtrok etadilar. Biosferada bir-birini taqozo etuvchi o‘zaro bog‘liq ikkita jarayon: barpo etish yoki sintez va parchalanish yoki destruksiya uzluksiz davom etib turadi. Millionlab yillar davomida bu ikki o‘zaro qarama-qarshi jarayonlar muvozanatlashgan tarzda yuz berib kelmoqda. Bu jarayonlarnini vujudga keltiruvchi kuch quyosh nuri energiyasidir. Yerga yetib keladigan quyosh energiyasining 99 foizi tabiatda kechadigan turli fizik-kimyoviy jarayonlarga sarf bo‘ladi, qolgan bor-yo‘g‘i bir foizigina o‘simliklar tomonidan o‘zlashtiriladi. O‘simliklarda amalga oshadigan fotosintez jarayonida quyosh energiyasi faqat sarflanib qolmasdan balki to‘planadi, qayta taqsimlanadi va uzoq vaqtlargacha zaxiraga aylanishi mumkin. To‘plangan energiya yerdagi hayot va tabiatdagi boshqa jarayonlar uchun asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Yashil o‘simliklarning barglarida joylashgan xlorofil donachalari quyosh energiyasi ta’sirida fotosintez jarayonini amalga oshirib karbonat angidridi, suv va boshqa noorganik moddalardan organik moddalarni sintez qiladilar. Bu jarayonlarda ma’lum miqdordagi energiyani ham jamlaydilar. Bu jarayonni oddiyroq tarzda quyidagicha ifodalash mumkin: