2-Mavzu. Ekologik barqaror rivojlanish kontseptsiyasi. Ishlab chiqarishni joylashtirish va rivojlantirishda ekologik omillarning roli Eksternallar. Iqlim o‘zgarishlari muammosi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish turlari va uning hozirgi

Yer resurslarini iqtisodiy baholashning asosiy ko‘rsatkichlari.
Yer resurslarini iqtisodiy baholash, ulardan ko‘p maqsadda foydalanish, yetishtiriladigan yekinlarning xilma-xilligi, olinadigan foydaning har xilligi, tabiiy iqtisodiy sharoitlarning har xilligi tufayli juda murakkabdir. Yer qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning asosi bo‘lib, uni iqtisodiy baholash bozor iqtisodi sharoitida iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirish va qishloq xo‘jaligi samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga yega.
Yer resurslari qishloq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarishning hajmi va samaradorligi bo‘yicha baholanadi, bu yesa ob-havo sharoiti, yekinlar turi, infratuzilma holati, iste’molchining uzoq- yaqinligi, qayta ishlashning imkoniyatlari kabi bir qancha omillarga bog‘liqdir. Yer resurslarini iqtisodiy baholash bir necha yilgi ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi. Differensial renta bir yoki ikki yil muddatni hisobga olib aniqlanadi. Yerni iqtisodiy baholashning umumiy tamoyillari va uslubi.
Yerni iqtisodiy baholash deganda qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish vositasi sifatidagi nisbiy bahosi tushuniladi yoki boshqacha aytganda, turli sifatiy ko‘rsatkichlarga yega bo‘lgan yerlarning nisbiy daromad miqdori anglanadi. Yerni iqtisodiy baholashning bosh mohiyati uni sifatining qishloq xo‘jaligidagi ijtimoiy ishlab chiqarishda mehnat unumdorligiga ta’sirini aniqlashdan iborat.
Odatda, yerning tabiiy, sun’iy va samarali hosildorlik xususiyatlari ajratiladi. Yerning tabiiy hosildorligi tuproqning hosil bo‘lish jarayonlari bilan bog‘liq. Sun’iy hosildorlik inson tomonidan unga turli ishlov berish (haydash, o‘g‘it solish, sug‘orish, agrotexnik va boshqa tadbirlar) jarayonida vujudga keladi. Samarali yoki iqtisodiy hosildorlik tabiiy va sun’iy hosildorliklarning o‘zaro qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Aslida, bu ikki guruhdagi hosildorlik yaqindan bog‘liq bo‘lib, bir-birlarini o‘zaro taqozo yetadi.
Sun’iy hosildorlikning buzilishi tuproq degradatsiyasiga olib keladi. Yerning hosildorligi qotib qolgan hodisa yemas, u o‘zgarib turadi: tabiiy va inson omillari ta’sirida yuqori bo‘lishi yoki aksincha pasayishi mumkin. Shuning uchun ham yerning iqtisodiy bahosini butun bir umrga yetarli qilib aniqlanmaydi, uni ma’lum vaqtlarda qaytadan aniqlab turish lozim.
Yerni iqtisodiy baholashda uning faqat hosildorligigagina yemas, shuningdek, joylashgan o‘rni, chunonchi, shaharlarga yaqinligi, sanoat markazlaridan uzoqligi, transport qatnovi yo’lga qo‘yilganligi ham hisobga olinadi. Yerni iqtisodiy baholash jarayoniga rel’efning o‘ydim-chuqurligi, parchalanganligi, qiyaligi, tuproqning qalinligi, toshloqligi, mexanik tarkibi, tuproq turi va kichik turi, yer osti suvlari sathining joylashuvi, tuproq tarkibida birlamchi tuz va gipsning mavjudligi, shamol va boshqa hodisalar faol ta’sir yetadi. Bu omillarni tahlil qilish bilan tuproq ball tizimida baholanadi, so‘nggida yer kadastri ishlab chiqiladi (keyingi bo‘limga qarang).
Yerni iqtisodiy baholash maqsadida uni materiallar bilan ta’minlash uchun, shuningdek, qishloq xo‘jaligini rejalashtirish va tashkil qilish niyatida hamda yer balansini, yerni baholashning hududiy birliklarini hisobga olish uchun barcha yerlarni toifalarga bo‘lish maqsadga muvofiq: xo‘jalik ichidagi va umumiy yer (baholash birliklari). Bu birliklar xo‘jalikning ichida qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini rejalashtirish va tashkil qilish talablariga mos kelishi lozim. Bu toifadagi yerlar o‘z navbatida yana ikki guruhga ajratilishi mumkin: birinchi guruhdagi yerlarga xo‘jalikning yerdan foydalanish tuzilmasiga muvofiq xo‘jalik uchun umuman ajratilgan yerlar, fermerlar dehqon xo‘jaligi va boshqalarga foydalanish uchun berilgan yerlar kiradi; ikkinchi guruhga xo‘jalik jihatidan foydalaniladigan (yekinzorlar) yer massivlari, chunonchi, paxta, sholi, bug‘doy, yem-xashak, poliz, bog‘, o‘rmon va boshqalar yekiladigan yerlar, o‘t-almashlab yekish maydonlari, ayrim dalalar, partov, ishdan chiqqan maydonlar, yaylov, pichanzor va boshqalar kiradi.
Jamoa xo‘jaligi hududida barcha yekinzorlarni shu tartibda o‘zaro bog‘liq holda solishtirish yo’li bilan yerning nisbiy bahosini aniqlash mumkin. Shuni nazarda tutish kerakki, yekinzorlar joylashishida avvalo ularni ma’lum relef yelementlariga (qavariq, botiq, yonbag‘ir, tekislik,qiya va to‘lqinsimon tekisliklar va b.) qarab joylashuvi,tuproq turlari, yer osti suvlari, iqlimiy xususiyatlar, yaylov turi va boshqalarning aniq hisobga olinishi baholashning asoslanganligiga jiddiy ta’sir yetadi. Bunda suv manbalari va ularning sifati alohida ye’tiborda bo‘ladi.
Tuproqning sifati yoki mahsuldorligi uning turi, fizik-kimyoviy xususiyatlari, mexanik tarkibi, gumus qatlamining qalinligi va miqdori, yer osti suvlari sathining joylashuvi va boshqa omillarga bog‘liqligini hech kim inkor yetmaydi. Tuproq qanchalik qulay tabiiy xususiyatlarga yega bo‘lsa, shunchalik katta hosildorlikka yega bo‘ladi. Lekin bu ko‘rsatkichlar tuproqning iqtisodiy mahsuldorligi mezonlari bo‘lib xizmat qila olmaydi. Tuproqni iqtisodiy jihatdan baholaganda undagi yekinlarning hosildorligi va maydon birligi (ga) dan olingan daromad yeng yaxshi va ishonchli mezonlar hisoblanadi.
Hosildorlik - qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining so‘ngi natijasi, shuning uchun ham yerning bahosini qayd qiladi. Yekinlardan olingan hosil miqdoriga qarab, dalalarning bahosini aniqlash mumkin, tuproqning mahsuldorligi qiymati ravshan bo‘ladi. Tuproq mahsuldorligi barcha tabiiy va sun’iy sug‘orish ahvolni to‘liq mujassamlashtiradi.
Yerni itisodiy baholash ikki ko‘rsatkichda amalga oshiriladi; yalpi mahsulot bo‘yicha amalga oshirish yerning ishlab chiqarish vositasi sifatida maydon birligi bo‘yicha qiymatini bilishga imkon beradi. Bu ko‘rsatkich ishlab chiqarish hajmini maydon birligida tabaqalashgan holda rejalashtirish uchun, yekin maydonidan oqilona foydalanish, soliq tizimini to‘g‘ri amalga oshirish va boshqalarni aniqlashda zarur. Sof daromad bo‘yicha yerni iqtisodiy baholash maydon birligidan olinadigan daromadni chamalashda qo‘l keladi, bu hol tabaqalashgan soliq, rentalarni aniqlashda zarur omil hisoblanadi.
Hosildorlik va sof daromad jamoa xo‘jaligi hududida oldindan qishloq xo‘jalik maщsulotlarining hajmi va undan keladigan sof daromadni rejalashtirishda yeng ishonchli mexanizm bo‘lib xizmat qiladi. Yer kadastri va tuproq bonitirovkasi. Kadastr (fransuzcha-reestr, ro‘yxat) - ob’ekt yoki hodisa to‘g‘risida jamlama sifatida va miqdoriy ma’lumotlarning tizimli majmuasi hisoblanadi, ko‘p hollarda ular iqtisodiy baholashni nazarda tutadi. Kadastrning turlari ko‘p.
Yer kadastri quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: a) yerga yegalik qilish va yerdan foydalanishni ro‘yxatdan o‘tkazish; b) yerni miqdoriy hisobi; v) yerning sifati; g) tuproq bonitirovkasi; d ) yerlarni iqtisodiy baholash. Tuproq bonitirovkasi (lotin tilida - asl, sifatli) - tuproqning unumdorligi bo‘yicha nisbiy baholashdan iborat. Qiyosiy baholash tuproqlarni majud ob’ektiv xususiyatlari va belgilari asosida amalga oshirish, bular qishloq xo‘jalik yekinlarining o‘sishida yeng muhim ahamiyatga yega bo‘ladi. Bonitirovkada miqdoriy ko‘rsatkichlar (ballar) qo‘llaniladi. Ular bir tuproqni ikkinchi tuproqdan qanchalik yaxshi yoki yomon yekanligini aniqlashga imkon beradi. Bunda tuproqning yeng muhim xususiyatlari va hosildorligi ye’tiborga olinadi.
Boshqacha aytganda, tuproq bonitirovkasi-bu, tuproqning hosildorligini ball hisobida agronomik inventarizatsiya qilish bo‘lib, ball tuproqning asosiy xususiyatlari va yeng muhim qishloq xo‘jalik yekinlarining o‘rtacha hosildorligi hamda tabiiy yaylov (pichanzor) larning mahsuldorligi hisoblangan ko‘rsatkichidir. Tuproq bonitirovkasi yer kadastrining asosiy qismlaridan biri bo‘lib, yer fondini miqdor va sifat jihatdan hisobga olish hisoblanadi. Miqdoriy hisobga olishning mohiyati yerdan foydalanish va yekinlarning turi bo‘yicha maydoni hisobida taqsimlanishni ko‘rsatadi. Haydaladigan, sug‘oriladigan yerlar, bog‘lar, pichanzor, yaylovlar va boshqalarning maydoni hisobga olinadi.
Sifat jihatidan ro‘yxatdan o‘tkazishga tuproqning asosiy xususiyatlari, ayniqsa, unumdorligi hamda mehnat mahsuli-yekinlarning hosildorligi (ko‘rsatkichi) hisobga olinadi. Bunda har bir yer maydonining haqiqiy imkoniyati mahsuldorligi, shunindek, butun jamoa xo‘jaligi, tuman va viloyat bo‘yicha ko‘rsatkichlar aniqlanadi. Bunday tartibda yer uchastkalarini hisobga olish qishloq xo‘jalik yerlarini (yekinzorlarini), haydaladigan yerlar, pichanzor, yaylov, o‘rmon va boshqalarning mahsuldorligini oshirish tadbirlarini ishlab chiqishda zarur bo‘ladi. Xo‘jaliklarning ixtisoslashuvi va tarmoqlarning oqilona almashib kelishi, yerlarni sug‘orish qilishda kapital mablag‘ sarflashni rejalashtirishda asos bo‘ladi.
Shu bilan birga tuproq bonitirovkasi mustaqil ahamiyatga yega bo‘lib, ma’lum hududlarni (jamoa xo‘jaligi, tuman, viloyat) tuproqlarining unumdorligi bo‘yicha guruhlarga birlashtirish va solishtirish uchun imkon beradi, jamoa xo‘jaliklari va ishlab chiqarish faoliyatiga hududning iqlimiy va iqtisodiy sharoitlarini ye’tiborga olib to‘g‘ri baho berish, tuproqlardan oqilona foydalanish asosida qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirishni ko‘paytirish, bu boradagi imkoniyatlarni aniqlashga yordam beradi. Bonitirovkada paxta, don, sholi, yem-xashak, qand lavlagi yetishtirish, tabiiy o‘t va o‘rmonlar, bog‘lar tashkil qilish uchun yeng qulay sharoitlarni aniqlash maqsad qilib qo‘yiladi. Qishloq xo‘jalik mutaxassislariga sug‘orma, lalmi yerlardan, yaylovlardan jadal foydalanish tadbirlarini ishlab chiqishda yordam beradi. Bonitirovka asosida tuproq sifatiga mos keladigan hosildorlikni oldindan belgilash, tuproqqa solinadigan mineral va organik o‘g‘itlar miqdorini aniqlash mumkin.
Bonitirovka tuproqning qanday chora-tadbirlarga muhtojligi, yeroziya va defoliatsiya, quritish sug‘orishsi, fitosug‘orish tadbirlarini amalga oshirish zarurligini hudud bo‘yicha hamda ayrim areallarda muntazam keng miqyosda qo‘llashni asoslaydi. Bonitirovka usullari va bonitirovka mezoni baholash mezonlari bo‘yicha farqlanadi. Bunda tuproqning ayrim tabiiy xususiyatlari yoki ushbu xususiyatlaridan jami baholashda foydalaniladi. Lekin baholash jarayonida tuproqning qishloq xo‘jalik yekinlari rivojlanadigan sharoitlarini belgilovchi xususiyatlari va belgilari asos qilib olinadi. Shuning uchun ham ma’lum xususiyatlarga yega bo‘lgan tuproq bir turdagi yekin uchun qulay, boshqa turdagi yekinlar uchun yesa noqulay bo‘lishi mumkin.
Tuproqlarni xususiyatlari bo‘yicha baholash mantiqan qishloq xo‘jalik yekinlari hosildorligini nazorat qiladi. Tuproqlarni baholashda ularga jiddiy ta’sir yetuvchi omillar, ya’ni relef, grunt suvlari sathi va mineralashuv darajasi, iqlim xususiyatlari, gruntning suv o‘tkazuvchanligi, yotqiziqlarning litologik tarkibi, yerning o‘lchamlari va boshqalarga katta ahamiyat beriladi. MDH mamlakatlarida, shu jumladan, O‘zbekistonda 100 ballik baholovchi shkala qabul qilingan. Ballarni ishlab chiqish yer tuzish davlat loyiha instituti, oliy o‘quv yurtlarining tuproqshunoslik kafedralari, Tuproqshunoslik va agrokimyo institutida mahalliy tabiiy va iqlimiy sharoitlarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
Bonitirovka ballarini har bir baholash belgisi bo‘yicha hisobkitob qilish qabul qilingan quyidagi formula asosida amalga oshiriladi: Zm Zf B 100  , Bunda: B-tuproq balli; Zf-biror belgi (gumus miqdori, azot, fosfor, kaliy va b.); Zm-shu belgining qiymati, u 100 ball hisobida olinadi. Balli baholash tuproqlarning andozali ko‘rsatkichlari asosida bajarilishi lozim, o‘shanda tuproqdagi gumus miqdori 100% ga teng bo‘ladi. Masalan, sug‘oriladigan och bo‘z tuproqda gumus miqdori, aytaylik, 1,3% bo‘lsa, u andozali tuproqda 2,3% teng deb hisoblash bilan yuqoridagi formula asosida quyidagi miqdorga yega bo‘lamiz: 1,3  100:2,3  57.
Bu misoldagi sug‘orma och bo‘z tuproq 1 ga maydonda 57 ballga teng. Mutaxassislar tuproq bonitirovkasi ballarini tasniflash natijasida quyidagi shkalani taklif qilishgan (6-jadval). 6-jadval. Tuproq boniteti klasslarining mezoni. Bonitet klassi Bonitet bali Tuproqning sifatiy tavsifi 8-10 91- 100 81-90 71-80 Yaxshi 5-7 61-70 51-60 41-50 O‘rta 2-4 31-40 21-30 11-20 Yomon 1 1-10 Dexqonchilikda foydalanilmaydi 95 O‘zbekistonning yer resurslari va ulardan samarali foydalanish. O‘zbekistonning umumiy yer resurslari 44,79 mln ga shundan 27,9 mln ga (63,3%) qishloq xujaligiga qarashli yerlar xisoblanadi. Mamlakat umumiy yer maydoning 5,6 mln ga. yer dehqonchilikda foydalaniladigan yerlardir. Shundan 4,447 ming ga. (15,9 %) haydaladigan yerlar hisoblanadi, 1,2 mln ga yer lalmikor yerlardir. Sug‘oriladigan yerlar 4,2 mln ga (mamlakat hududining 9,4 %) Mamlakat hududining (22,8 mln ga yerlar) 50,9 % cho‘l zonasiga to‘g‘ri kelada. 21 % yerlar tog‘ va tog‘ oldi yerlari hisoblanadi.
O‘rmon fondi 10 mln ga. dan oshadi. Shundan 3 mln. ga. o‘rmonlar tog‘ o‘rmonlari, qolganlari yesa cho‘l o‘rmonlaridir, so‘gorilayotgan yerlar qishloq ho‘jaligi mahsulotining 90 % ini beradi. O‘zbekiston xo‘jaligi uzoq yillar davomida asosan qishloq xo‘jaligiga, paxta xom ashyosiga ixtisoslashtirilishi natijasida obikor yerlarning meliorativ ahvoli yomon ahvolga tushib qoldi. Bundan tashqari O‘zbekiston yerlarining ancha qismini Qoraqum, Qizilqum, Ustyurt kabi cho‘l yerlar tashkil yetadi.
Yerning ifloslanishi, yeroziyasi va uning oldini olish tadbirlari. Yerning cheklanganligi va sifat tarkibining pastligi, tuproq yeroziyasi, sho‘rlanishini ifloslanishi, yeroziya, yaylov depressiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan yekologik xavf-xatar to‘xtovsiz ortib bormoqda. Respublika sug‘oriladigan yerlarning 2 mln gektari (50 % ga yaqin) buzilish xavfi ostida qolgan. Ular asosan sho‘rlangan yerlardir.
Bu yerlarning 0,8 mln. gektari o‘rtacha va kuchli darajada sho‘rlangan. Qoraqalpog‘iston, Buxoro, Sirdaryo viloyatlari yerlarining 90-95 %, Qashqadaryo va Xorazm viloyatlarining 60-70 % yerlari sho‘rlangan. Respublika tuprog‘ining asosiy sifat ko‘rsatkichi hisoblangan unumdorlik (gumus) 30-35% ga pasayib ketgan.
Shamol yeroziyasiga (deflyatsiya) uchragan yerlar maydoni 2,1 mln gektarga, suv yeroziyasi ta’siridagi maydonlar yesa 0,7 mln ga teng. Mamlakatdagi 22 mln yaylovning 6 mln gektari – shamol, 3 mln gektari yesa suv yeroziyasi ta’siridadir. DDT pestitsididan foydalanish 1983 yil ta’qiqlanganiga qaramay, uning tuproqdagi miqdori hamon normadan 2-4 barobar ortiqdir. Tuproqning har xil sanoat chiqindilari va maishiy chiqindilar bilan ifloslanishi real tahdid tug‘dirmoqda.
Tuproqqa ortiqcha ishlov berish uning nurlanishiga va pestitsidlar, og‘ir metallar changi Bilan ifloslanishiga, tarkibidagi chirindining kamayishiga, yeroziyaning avj olishiga va boshqa salbiy oqibatlarga olib keldi. O‘zbekistonda yerning ishdan chiqishiga asosan sug‘orish va zovur tizimining yeskirishi, sug‘orish texnikasining qoloqligi va suvdan foydalanishda isrofgarchilikka yo’l qo‘yilishi sabab bo‘ldi, bu yesa yerning meliorativ holati yomonlashuviga va tuproq tarkibida tuzining ko‘payib ketishiga olib keldi.
Yerning yaroqsiz holga tushishi muammosini tubdan hal yetish uchun sug‘orish tizimini butunlay qayta ta’mirlash, tabiat bergan tekin ne’mat suvga bo‘lgan munosabatni o‘zgartirish, shuningdek yeroziyaga qarshi agrotexnik, xo‘jalik, o‘rmon meliorativ, gidro texnika tadbirlarini amalga oshirish zarur. Yerdan foydalanish samaradorligini oshirishning asosiy yo’nalishlari.
Yerdan foydalanish sohasida vujudga kelgan amaliyotning kamchiliklari keltirib chiqargan yekologik muammolar tuguni faqat mamlakat qishloq xo‘jaligini izchil suratida isloh qilgan taqdirdagina yechilishi mumkin. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qishloq xo‘jaligining o‘zini ham, dehqon va qishloq aholisining yashash muhitini ham sog‘lomlashtirish uchun yekinlarni almashlab yekiladigan turlarini ko‘paytirishga o‘tish (bedazorlar va boshqa o‘tzorlarni kengaytirgan holda) muhim ahamiyatga yega.
Mamlakat iqtisodiyotining mustahkamlashishi va uning yeksport imkoniyatlarinioshib borishi buning uchun yaxshi sharoitlar yaratadi. Bunda quyidagilar asosiy o‘rinni yegallashi kerak; qishloq hujalik yerlaridan foydalanishni yaxshilash, qishloq hujalik ishlab chiqarishi tarkibini qayta ko‘rib chiqish, yaylov yerlaridanfoydalanishni yaxshilash, samaradorligini oshirish yerni sho‘rlanishini bartaraf yetish va boshqalar.
Yerdan foydalanishn, uni asrash, muhofazalash sohasidagi yekologik xavfsizlikni kuchaytirish va o‘tmish davr asoratlarini bartaraf yetishning asosiy yunalishlari qo‘yidagilardan iborat; 1). Zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy yetish. 2). Zaharli kimyoviy moddalarni qo‘llash ustidan qattiq nazorat o‘rnatish. 3). Yekin zararkunandalariga qarshi kurashishda biologik usullardan keng foydalanish. 4). Sug‘orish suvidan me’yoridan ortiqcha foydalanish oqibatida ikkilamchi sho‘rlanishining avj olishiga qarshi kurash tadbirlarini amalga oshirish. 5). Tuproqlar yerroziyasiga qarshi kurashish. 6) . Yerdan foydalanishni oqilona tejab tergab foydalanishning intensiv yo’liga o‘tish. 7). Yerdan foydalanishda iqtisodiy rag‘batlantirish, ifloslantirganlik uchun solinadigan maxsus soliqlardan keng foydalanish.

Bobыlev S.N., Gritsevich I.G.”Globalnoe izmenenie klimata i ekonomicheskoe razvitie”. Uchebnoe posobie dlya kursa ekonomiki prirodopolzovaniya vыsshix spesialnыx uchebnыx zavedeniy. M.: YuNEP, Rossiya. 2005. 64 s.

https://wikiboard.ru/wiki/
Birlashgan millatlar tashkiloti Yevropa Iqtisodiy komissiyasi Atrof-muhit siyosati qo‘mitasi “ATROF-MUHIT HOLATINING ShARHI O‘ZBEKISTON” Ikkinchi sharh BMT Nyu-York va Jeneva, 2010

1^ Национальный доклад о сотояние окружающей природной среды и использовании природных ресурсов в республике Узбекистан.-Ташкент,1998.-С.92.

2^ Новиков Ю.В., Бекназов Р.У. Охрана окружающей среды. -2-е изд. Перераб. И доп.-Т.: Изд. Полигр. Объединение им. Ибн Сино, 1992. –С.19.