2-mavzu: Iktisodiy bazis tushunchalar. Reja Noyob ne’matlarni taksimlanishining bozor mexanizmi. Alternativ xarajatlar

Ishlab chikarish imkoniyati-berilgan texnologik rivojlanishda va barcha mavjud resurslardan tulik va samarali foydalangan xolda jamiyatning iktisodiy ne’matlar ishlab chikarish kobiliyatidir.
Ishlab chikarish imkoniyati chegaralari ishlab chikarish egri chizigini ifodalaydi. Ishlab chikarishda ishlab chikarish omilidan fakat mexnat katnashgan xolni kurib chikamiz. Faraz kilaylik, bir oila uzumdan musallas ishlab chikaradi va daraxt shoxlaridan savat tukiydi. Oila uz vaktini vino ishlab chikarishga yoki savat ishlab chikarishga sarflaydi.
CHekli transformatsiya koeffitsienti oila bir tovardan kushimcha bir birlik ishlab chikarish uchun ikkinchi tovarni kancha xajmda ishlab chikarishdan voz kechishi kerakligini bildiradi.
Tayanch iboralar. Bozor sub’ektlari, iktisodiy model, iktisodiy ne’matlar, noyob ne’matlar, ishlab chikarish imkoniyatlari, alternativ xarajatlar, iktisodiy extiyoj, transaksion xarajatlar, tadbirkorlik kobiliyati, chekli transformatsiya normasi.
4. Tovarlar aylanmasi modeli va uning axamiyati.
Mikroiktisodiyot iktisodiy sub’ektlarni ikkiga bulib karaydi - iste’molchilar (uy xujaliklari) va ishlab chikaruvchilar (firmalar). Iste’molchining maksadi - mumkin darajada uzining extiyojlarini maksimal darajada kondirish bulsa, ishlab chikaruvchilarning maksadi - foydani yoki boshka bir faoliyat kursatkichlarini maksimallashtirishdan yoki minimallashtirishdan iboratdir.
Jamiyatda vujudga keladigan yana bir mgammo - bu iste’molchilar va ishlab chikaruvchilar faoliyatini muvofiklashtirishdir:

1. 
   ishlab chikaruvchilar faoliyatini (kim kaysi maxsulotdan kancha ishlab chikaradi) muvofiklashtirish;
   
2. 
   iste’molchilar faoliyatini (kim, kaysi maxsulotdan, kancha iste’mol kiladi) muvofiklashtirish;
   
3. 
   ishlab chikarish va iste’mol kilish buyicha kabul kilingan karorlarni muvofiklashtirish.
   

Bu mgammo tovarlar aylanmasi modeli orkali taxlil kilinadi (1-rasm).

1-rasm. Muvofiklashtirishning bozor mexanizmi.

Modeldan foydalanishning afzalligi shundan iboratki, u mgammoning ikkinchi darajali tomonlarini e’tiborga olmaydi. Modelda ikki turdagi uzgaruvchilar ishlatiladi: ekzouen va endouen. Ekzouen uzgaruvchilar tashki uzgaruvchilar bulib, ular oldindan beriladi va modelga kiritiladi. Endouen uzgaruvchilar model ichida, xisob-kitoblar asosida shakllanadi. Tovarlar aylanmasida iktisodiyot ikki sektorga bulinadi: uy xujaliklari va firmalar. Uy xujaliklari uz resurslarini (ishchi kuchi, kapital va erni) firmalarga sotib daromad oladilar va bu daromadlarini firmalardan tovarlar va xizmatlar olishga ishlatadilar. Firmalar uzlarining tovar va xizmatlarini sotib undan tushgan daromadni uy xujaliklaridan resurslarni sotib olishga ishlatadilar.

Kurinib turibdiki, xakikatdan xam nima iste’mol kilish kerak, demak, nima ishlab chikarish kerak, degan masalani uy xujaliklari xal kiladi. Uy xujaliklarining bunday karori, firmalarning ishlab chikarish rejalarini tuzish uchun asos bulishi kerak. Firmalar, uz navbatida, noyob resurslardan foydalanish karorlarini bir-biri bilan muvofiklashtirishi lozim. Nixoyat, uy xujaliklari iste’mol kilish uchun rejalashtirgan ne’matlarni olishlari kerak, ya’ni ular iste’mol kilish buyicha karorlarini bir-biri bilan moslashtirishi kerak buladi.
Talab va taklif modeli tadbirkorlar sektori bilan uy xujaliklari sektori urtasidagi uzaro munosabatlarni tushuntirishga xizmat kiladi. Agar bu ikki sektor tovarlar bozorida oldi-sotdi buyicha uzaro munosabatda bulsa, talab va taklif modeli tovar narxini va sotiladigan tovar xajmini aniklaydi. Agar ular resurslar bozorida oldi-sotdi buyicha uzaro munosabatda bulsalar model sotiladigan resurslar narxini va mikdorini aniklaydi.
Xar bir bozor uzining ikkita karor kabul kiluvchi sub’ektiga ega: sotuvchilar va xaridorlar. Bozorda kabul kilinadigan karorlarning muvofikligi xar bir ne’matning muvozanat narxi va muvozanat mikdori bilan ta’minlanadi. Narx talab va taklif munosabatlari natijasi sifatida, uy xujaliklari va firmalar tomonidan kabul kilinadigan karorlarni muvofiklashtirish uchun muxim axborot bulib xisoblanadi. Bunday axborot bir vaktning uzida jamiyatdagi noyob ne’matlarni taksimlash mgammosini echish uchun muxim axamiyat kasb etadi
. Masalan, non narxining oshishi - xaridorlar uchun nonni iste’mol kilishni cheklash tugrisida siunal bulsa, firmalar uchun nonni ishlab chikarishni oshirish va non bozoridagi muvozanatni tiklash tugrisida muxim axborot bulib xizmat kiladi.
Narxlar noyob resurslarni ratsional taksimlashni ta’minlaydi, ne’matlarni ratsional iste’mol kilishga, xarajatlarni kamaytirishga undaydi. Narx er, kapital va resurslar egalarining daromadini aniklaydi. Bozor tizimida muvofiklashtirish masalasini bozor xal kiladi. Muvofiklashtirish masalasi bilan boglik xarajatlarga transaksion xarajatlar deyiladi.
Bozor muvofiklashtirishdan tashkari ishlab chikaruvchilar va iste’molchilar karorlarini vakt buyicha tartiblashtiradi. Bu kelajakdagi ne’matlar (fyuchers) bozorining vujudga kelishi bilan boglikdir. Kelajakdagi ne’matlarning oldi-sotdisi, ularning narxlari tugrisida tasavvurga ega bulishga, ularning kelajakda nisbatan noyobligi tugrisida axborot beradi. Iste’molchilar va ishlab chikaruvchilar bunday narx axborotlariga kura, uzlarining joriy xujalik rejalarini kayta kurib chikadilar va uzlarining iktisodiy xarakatlarini tartibga soladilar.

Nazorat va muloxaza savollari

1. 
   Mikroiktisodiyot fani nimani urganadi?
   
2. 
   Iktisodiyotning markaziy mgammosi?
   
3. 
   Noyob resurslarni taksimlashning asosiy tamoyillari?
   
4. 
   Ishlab chikarish imkoniyatlari chizigi nimani ifodalaydi?
   
5. 
   CHekli transformatsiya normasi nimani ifodalaydi?