2-mavzu. Ma’muriy-hududiy bo„linishi va Xitoyning iqtisodiy- geografik joylashuvi Darsnin maqsadi

2.3.Xitoy Xalq Respublikasining ma’muriy bo‘linishi:provinsiyalar, 
alohida ma’muriy rayonlar, avtonom rayonlar, markazga bo‘ysinuvchi 
shaxarlari, uezd va volostlari 
Mamlakatda uch pog„onali ma‟muriy hududiy bo„linish qabul qilingan bolib, 
ular quyidagilardan iboratdir: provinsiya, uezd, volost. 
Hozirgi kunda Xitoy hududi 23 ta provinsiya, 5 ta avtonom rayon, 4 ta 
markazga bo„ysinuvchi shaharlarga va 2 ta alohida ma‟muriy rayonlarga 
ajratilgandir. 
Provinsiya va avtonom rayonlar - avtonom okruglar, uezdlar, avtonom 
uezdlar va shaharlarni o„z ichiga oladi. 
Uezdlar va avtonom uezdlar - volostlar, milliy volostlar va poselkalarni 
boshqaradilar. 
Markazga bo„ysinuvchi shaharlar va yirik shaharlar rayon hamda uezdlarga 
bo„linadi. Avtonom okruglar - uezdlar, avtonom uezdlar, va shaharlarga bo„linadi. 

---

Avtonom rayonlar, avtonom okruglar va avtonom uezdlar - «Milliy 
avtonomiya» larni tashkil etadi. 
Buni biz quyida ko„rsatilgan jadval 5.3.1. orqali ko„rishimiz mumkin. 
Jadval 2.3.1. 
Xitoyning ma’muriy-hududiy bo‘linishi
4
 
№ 
Nomlari 
Markazi 
Maydoni 
Ming.km 
Aholisi 
Mln.k. 
1. 1 
sh. Pekin 
Pekin 
16,8 
12,59 
2. 2 
sh. Tyanszin 
11,3 
9,48 
3.
sh. Shanxay 
Shanxay 
6,2 
14,2 
4.
sh. Chunsin 
Chunsin 
82 
30,0 
5.
Prov. Xebey 
Shiszyachjuan 
190 
6,48 
6.
Prov. Shansi 
Tayyuan 
156 
31,09 
7.
Prov. Lyaonin 
Shenyan 
145,7 
41,1 
8.
Prov. Szilin 
Chanchun 
187 
26,1 
9.
Prov. Xeyluns 
Xarbin 
469 
37,2 
10.
Prov. Szyansu 
Nankin 
102,6 
71,1 
11.
Prov. Chjenszyan 
Xanchjou 
101,8 
43,4 
12.
Prov. An‟xoy 
Xefey 
139 
60,7 
13.
Prof. Fuszyan 
Fuchjou 
120 
32,6 
14.
Prov. Szyans 
Nanchan 
166,6 
41,0 
15.
Prov. Shan 
Szinan 
153 
87,4 
16.
Prov. Xenan 
Chjench jou 
167 
91,7 
17.
Prov. Xubey 
Uxan 
187,4 
58,3 
18.
Prov. Xunan 
Chansha 
210 
64,3 
19.
Prov. Guandun 
Guachjou 
186 
69,6 
20.
Prov. Xaynan 
Xayxou 
34 
7,3 
21.
Prov. Sichuan 
Chendu 
488 
84,3 
22.
Prov. Guychjou 
Guyyan 
170 
35,5 
4
Китай: факты и цифры, 2008, Пекин, 2009. 

---

23.
Prov. Yunnan 
Kunmin 
394 
40,4 
24.
Prov. Shansi 
Sian 
205 
35,4 
25.
Prov. Gansu 
Lanchjou 
405 
24,7 
26.
Prov. Sinxay 
Singin 
702 
4,8 
27.
Prov. Tayvan 
Taybey 
36 
21,3 
Alohidama’muriy rayonlar 
28.
Syangan alohida ma‟muriy 
r.ni (AMR) 
Syangan 
1,095 
6,3 
29.
Aomen (AMR) 
Aomen 
23,5 
0,45 
Avtonom rayonlar 
30.
Ichki Mongoliya avtonom 
rayon 
Xux-Xoto 
1183 
23,07 
30. 
Guansi-Chjuanavt.r/ni 
Nainin 
236,3 
45,9 
31. 
Tibet avt.r.ni 
Lxasa 
1220 
2,44 
32. 
Ninsyau Xuey avt. R.ni 
Inchuan 
66,4 
5,2 
33. 
Sinzsyan-Uygur avt.r.ni
Urumchi 
1600 
16,9 
Xitoyni g„arbiy rayonlari to„g„risida to„xtaladigan bo„lsak, g„arbiy hududda – 
Sinszyan-Uyg„ur Avtonom Rayoni, Tibet Avtonom rayoni, Ninszya-Xuey 
Avtonom rayoni, Sinxay, Gansu, Shensi, Sichuan, Guychjou, Yunnan 
provinsiyalari va markazga bo„ysunuvchi 4-shahar Chunsin shahri joylashgan 
bo„lib, bu hududning mamlakat YaIM dagi salmog„i 18% atrofidadir. 1980 yilga 
kelib, xattoki birmuncha pasaydi, ya‟ni 14,0% ga tushib ketdi. 1990 yillar oxiriga 
kelib, u yana o„sa boshlaydi va hozirgi kunda uning salmog„i 17,2% ni tashkil 
etmoqda. 
Ushbu rayonlar tabiiy resurslarga boy bo„lib, ularda asosan, tashqi aloqalarni 
kengaytirish imkoniyatlari orqali va davlat yordami orqali, mahalliy xom ashyoga 
tayangan holda, xalq xo„jaligi tarmoqlarini rivojlantirish ko„zda tutilgan. Undan 
tashqari, “buyuk ipak yo„lini” tiklash natijasida transport infratuzilmasini yo„lga 
qo„yishga ham katta e‟tibor bermoqda. 

---

Bugungi kunda yer osti qazilma boyliklarini o„zlashtirish asosida, u yerda 
zamonaviy ishlab chiqarishlarni barpo etish masalasi mamlakat kun tartibida 
ko„ndalang bo„lib turibdi. 
XKP ning XIY s‟ezdi qarorlarida ta‟kidlanganidek, ayniqsa, Xitoyning kam 
millat vakillari istiqomat qiladigan rayonlarida iqtisodiy rivojlanishni tezlashtirish, 
favqulotda katta ahamiyat kasb etadi. Chunki, hozirda mamlakatda xitoyning tub 
millat vakili xanlardan tashqari, 55 ta turli millat vakillari bo„lgan 100 mln.dan 
ortiq aholi ham yashaydi. Shulardan kelib chiqib, mana shu rayonlarga bugungi 
kunda markaziy davlat strukturalari orqali har tomonlama komlpeks yordam 
ko„rsatilmoqda. 
Yuqorida ko„rsatib o„tilgan 3 ta zonani “ixtisoslashtirish” tamoyillari hozirgi 
kunda, yetarli darajada ilmiy asoslangan va amaliy tarzda rasional deb tan olindi. 
Ular orasida amalda eng ko„p real yordamni Xitoyning Sharqiy zonasi oldi. U 
boshqa zonalarga nisbatan tor yerda, ya‟ni dengiz oldiga joylashgan bo„lishiga va 
mamlakat territoriyasining atigi 13,5% ni egallashiga qaramay, unda 500 
mln.kishidan ko„proq ( 41%) aholi yashaydi. Sharqiy Xitoyning mamlakat YaIM 
dagi salmog„i esa, 50% dan ortiqroqdir. 
Ushbu mintaqa XXR si tashkil etilgan kundan keyingi hamma davrda “ eng 
ko„p qulay sharoit ” tartibida bo„lib keldi. Uning sabablari:

birinchidan, uning qulay geografik joylashganligi bo„lsa, 

ikkinchidan, revolyusiyadan oldingi davrda ham unda muayyan sanoat 
salohiyatining mavjudligi;

uchinchidan, nisbatan rivojlangan infratuzilmaning mavjudligi;

undagi qulay tabiiy-iqlim sharoitlarining mavjudligi; 

katta miqdorda kishilik resurslarining mavjudligi; 

u yerda qishloq xo„jaligini rivojlantirishga sharoitning yaxshiligidan 
iboratdir. 
Ulardan tashqari, mazkur mintaqada XXR si poytaxti – Pekin shahrinin, 
Shanxay, Tyanszin va Guanchjou shahardarining joylashganligi katta ahamiyat 
kasb etadi. 

---

Hozirgi kunda Sharqiy Xitoy mamlakatning bosh “industrial sexi” rolini 
o„ynamoqda. Uning nisbatan kamroq foydali qazilmalariga ega ekanligiga 
qaramasdan, uning dengiz oldi provinsiyalarida asosiy sanoat tarmoqlarining 
muhim markazlari faoliyat ko„rsatmoqdadir. Ulardan, sanoat tarmoqlarining 
metallurgiya, neft qazib olish va neft kimyosi katta o„rin egallaydi. 
Masalan, Shanxay, Shenyan, Dalyan, Sindao va boshqa o„aharlarda katta 
quvvatlarga ega bo„lgan og„ir sanoat korxonalari, transport mashinosozligi va 
stanoksozlik korxonalari joylashgandir. Undagi kemasozlik Mamlakatni dunyoda 
3-o„ringa olib chiqdi. 
Shular bilan birga, ushbu rayonlar o„zining xilma-xil va rang-barang tekstil
sanoati mahsulotlari va murakkab maishiy texnikasini ishlab chiqarish bilan 
dunyoga tanilmoqdadir. Kundan-kunga unda ishlab chiqarilayotgan yuqori 
texnologiyalar tarmoqlari o„zlarining: elektronika, aerokosmik texnika, turli 
markalardagi kompyuterlarni ishlab chiqarish, aloqa va axborot vositalarining eng 
takomillashgan turlarini ishlab chiqarish muhim ahamiyat kasb etmoqda. 
Sharqiy Xitoy iqtisodiyotida Shanxayning alohida o„z o„rni bo„lib, u Yanszi 
daryosi quyi oqimida joylashgandir. Unda 16 mln. kishidan ortiq aholi istiqomat 
qilib, u nafaqat ko„p qirrali sanoat salohiyatiga ega, balki u asosiy daryo porti 
vazifasini, transportlar shaxobchasini, savdo va bank markazi vazifalarini ham 
bajarmoqda. U yerda Xitoy fond birjalaridan biri Shenchjen faoliyat ko„rsatadi. 
Undan tashqari, shaharning chegarasida tez sur‟atlarda Pudun xalqaro sanoat-
savdo hamda moliya majmuasi qad ko„tardi. Hozirgi kunda mazkur rayonnning 
ahamiyati ortib bormoqda. 
Bugungi kunda Xitoy jamiyati mintaqalararo disproporsiyani yaqqol 
anglamoqdalar va uning oqibati yaxshi tugamasligini ham tushunib yetdilar. 
Shuning uchun mamlakatning mintaqaviy siyosatining strategik yo„nalishi 
sifatida ushbu Sharqiy Xitoyni davlatning iqtisodiy qurilishida “lokomotiv” 
vazifasini ajratib, u Markaziy va G„arbiy Xitoyni rivojlantirishda haqiqiy 
plasdarmga aylanishi lozimdir. 

---

Mana shu Markaziy va G„arbiy xududlarni rivojlantirish sari qadamlar 
qilishda ma‟muriy-tashkiliy tadbirlar ishlab chiqilgan bo„lib, ular iqtisodiy 
dastaklardan ko„proq foydalanishni ko„zda tutadi. Ya‟ni, ushbu xududlarga xorijiy 
sarmoyalarni jalb qilishda va ularga kredilar ajratishda keng imtiyozli sharoitlar 
yaratib berishdan iboratdir.
Markaziy zona provinsiyalarida, ya‟ni Szyansi, Xunan, Guychjou, 
Yunnanlarda nafaqat Xitoyda, balki dunyoda yirik hisoblangan volfram, surma, 
qalaylarning konlari joylashgan bo„lib, ular hozirda mamlakat iqtisodiyotining 
rivojlanishi va uning eksport saloxiyatini oshirish uchun xizmat qilmoqdadir. 
Ma‟lumki, bozor mexanizmi ishlab chiqarish jamg„armasinini qo„llab-
quvvatlaydi. Oxirgi 30 yil ichida xorijiy investisiyalarning asosiy kapitalga 
quyilmasi asosan, mamlakatning Sharqiy dengiz oldi rayonlariga va uning yangi 
sanoat rayonlariga to„g„ri keldi Ulardagi yuqori jo„jalik faoliyati ularga 
jamg„arish uchun yaxshi imkoniyatlarni yaratib berdi. 
Ushbu hududlarda iqtisodiy islohotlar jarayoni jadal sur‟atlarda olib borildi. 
Uning sabablari esa, mazkur xududda joylashgan institusional va texnologik 
innovatsiyalarning mavjudligi hisoblanadi. Janubi-Sharqiy xududlarda jamoa va 
xususiy mulk turlaridan imkon qadar samarali foydalanilgan, ularga ahamiyatli 
tarzda xorijiy sarmoyalar oqimi jalb etilgan, ulardagi erkin iqtisodiy zonalarning 
mavjudligi, ulardagi bozorga yo„naltirilgan makroiqtisodiy boshqarishning 
mavjudligi va boshqa omillarni mavjudligi bilan ajralib turadi. 

Xitoyning asosiy davlat siyosati – mamlakatningbarqaror rivojlanish 
strategiyasi hisoblanadi; 

Xitoy iqtisodiyotining yutuqlari uning mintaqaviy farqlanishini ular qarama-
qarshilikka o„sib ketmasdan yetarlicha disproporsiaonal chegarasi doirasida ushlab 
turishidadir;

Markaziy hukumatning boshqarish vazifasi - iqtisodiy faoliyatni tashkil 
etish va ularni birlashtirishdan, qoloq mintaqalarning yuqori o„sish sur‟atlarini 
ta‟minlashdan, izchillik bilan mintaqalar notekis rivojlanishini yengishdan 
iboratdir 

---

Xitoy xalq xo„jaligi mintaqalarning o„zaro bog„liqlari va o„zaro xarakatlari 
asosida va ular orqali tizim sifatida amalga oshiriladi. Mana shu ular orasidagi 
mavjud farqlarni yetarli darajada disproporsional chegaradan chiqmasdan va 
iqtisodiy rivojlanishga to„sqinlik qilmasdan hal etish mamlakatni boshqarishning 
muhim vazifalari hisoblanadi. Aynan mintaqaviy nomutanosiblik milliy 
iqtisodiyotning samarasini oshirishga turtki bo„ladi, chunki: 

birinchidan, Sharqiy dengiz oldi xududlaridagi .yuqori o„sish sur‟atlari unda 
ichki rayonlarga investisiya hajmini kiritishni kengaytirgan holda kapitalning 
ahamiyatli tarzda jamg„arilishiga olib keladi;

ikkinchidan, Markaziy va G„arbiy xududdagi ishchi kuchi resursining 
cheksizligi uning Sharqiy qismini barqaror rivojlanishi uchun foydalanishi 
mumkin; 

uchinchidan, Sharqiy qismdagi samarali tashqi aloqalar umumiy iqtisodiy 
rivojlanishni va iqtisodiy islohtlarni qo„llab-quvvatlaydi; 

to„rtinchidan, Sharqiy zonalardagi erqin iqtisodiy xududlar mamlakatning 
boshqa xududlari uchun va ularda iqtisodiy islohotlarni ijobiy tarzda amalga 
oshirish uchun tajriba maydoni bo„lib xizmat qiladi hamda mintaqalar iqtisodiyoti 
ustuvorliklarini to„liq ochib berish uchun qulay sharoitlar yaratadi.
Mamlakatda ko„pgina hollarda bir vaqtning o„zida ham mintaqaviy ham 
umumiqtisodiy masalalarni hal etish juda murakkabdir. Xitoyda esa, uning uchun 
hali yetarlicha sharoitlar va ularni amalga oshirishning aniq rejasi tuzilgan emas. 
Uning notekis mintaqaviy rivojlanishining ob‟ektiv sabablarini tan olgan holda 
mamlakatni muvozanatli rivojlanish usullari chegaralarini ko„rib chiqamiz.
Umumiy holda mintaqaviy nomutanosiblikning uchta shakli mavjud bo„lib, 
ular quyidagilarni o„z ichiga oladi: 

birinchidan, resurslarni taqsimlanishi, geografik holati, iqlim sharoitlari, 
madaniy ahvoli, tarixi va boshqalar bilan asoslangandir; 

ikkinchidan, u bozor mexanizmlari orqali shakllanmoqda. Bunda, agar 
muammolarni hal etish kishilarni hotirjamlik chegarasidan chiqib ketsa, 

---

mamlakatda ijtimoiy nobarqororlik vujudga kelishi mumkin, bunday holatda 
nomutanosiblikning uchinchi shakli vujudga keladi; 

uchinchidan esa, unda ijtimoiy adolatga ziyon keltiruvchi nomutanosiblik 
yuz berib, u bozor orqali tartibga solinmaydi va davlat tomonidan boshqarishni 
talab qiladi. Aynan, mana shu bilan asosan chegaraviy nomutanosiblik muammosi 
bog„liq bo„lib, uning mohiyatini quyidagi sifat mezonlari ochib beradi.
1.Resurslarni taqsimlash. Bunda nomutanosiblik bozorning takomillashmagan 
omilini ishga solib, masalan, mamlakatning yirik shaharlarida miqyos 
ustunliklarini o„sishi uning teskari holatiga aylanadi va resurslarning kam xarajatli 
mintaqalariga quyilishi ularni o„zlashtirishda samara bermaydi.
2.Mehnat taqsimoti va savdoning samarasi. Ushbu mehnat taqsimoti va savdo 
iqtisodiyotning sog„lom o„sishiga yoki uning tushkunlikka yuz tutishiga o„zining 
jiddiy ta‟sirini ko„rsatuvchi muhim rag„batlanish hisoblanadi. Mahalliy 
hukumatning moddiy resurslar harakatiga, ishchi kuchiga, tovarlar va pul 
vositalariga mintaqalararo to„siqlarni qo„yishi siyosati juda xato siyosat 
hisoblanadi va bunday siyosat mintaqalarning ustuvorlik hamda mehnat taqsimoti 
salohiyatini pasaytiradi.
3.iqtisodiyotining yuragi hisoblanib, u qiymat qonuni va raqobatbardoshlik 
mexanizmi faoliyatini ta‟minlaydi. Narh – bu bozor ishlab chiqarish elementlarini 
shakllantirish uchun foydalanadigan dastakdir. Bu tizimning barbod bo„lishi 
iqtisodiy faollikning barcha jihatlariga umumiy tarzda ta‟sir etadi. Narhlarning 
nisbatan rasionalligidan davlatdagi strategik maqsadlarga yetish va uning sanoat 
siyosatini qay tarzda amalga oshirishi bog„liq bo„lib, uning oqibatlari jamiyatdagi 
barqarorlik va ijtimoiy adolatda ko„rinadi 
4.Bandlikni ta‟minlash. Ortiqcha ishchi kuchi bandlikka bo„lgan bosimni 
yengillashtirmaydi va mintaqalardagi nomutanosiblikning bog„lanib ketishiga .ham 
yordam bermaydi. 
5.Barqaror rivojlanish strategiyasi. Mintaqaviy iqtisodiyotning haddan 
tashqari yuqori darajadagi nomutanosibligi mamlakatda qoloq rayonlarning paydo 
bo„lishini ko„rsatadi, ayniqsa, boy tabiiy resurslarni ekspluatatsiya qilig hisobiga 

---

sog„ bo„lmagan alohida uzoq o„sishga tayangan rayonlarning. Shunga qaramay, 
barqaror o„sish strategiyasi mamlakatning asosiy davlat siyosati hisoblanadi va 
jahon rivojlanish tendensiyalari oqimidadir. 
6.Mintaqalararo o„zaro yordam va kooperatsiya (birlashish) asosida 
tarmoqlararo dinamika. Bunday dinamikaning mavjudligi o„zaro bir-birini 
to„ldiruvchi sanoat va jamg„arishdagi o„sish manbai bo„lib xizmat qiladi. Biroq, u 
ayrim rayonlarda tarmoqlarning buzilib, tushkunlikka tushishiga olib kelishi ham 
mumkin. Agar, mintaqaviy rivojlanish Pareto optimalligi tamoyilini buzsa, 
nomutanosiblikni to„g„rilash imkoniyatini ko„rib chiqish mumkindir.