2-mavzu. Ona tili darslarida lug‘at bilan ishlash interpretatsiyasi, ularning kelib chiqishi va taraqqiyoti, mazmun-mohiyati reja

2-MAVZU. ONA TILI DARSLARIDA LUG‘AT BILAN ISHLASH INTERPRETATSIYASI, ULARNING KELIB CHIQISHI VA TARAQQIYOTI, MAZMUN-MOHIYATI
Reja:
1. Interpretatsiya tushunchasi, kelib chiqishi va taraqqiyoti.
2. Ona tili darslarida lug‘at bilan ishlash interpretatsiyasining mazmun-mohiyati.


Interpretatsiya - gnoseologik kategoriya; talqin qilinadigan obyektning tashqi ko‘rinishlarini (belgilar, imo-ishoralar, tovushlar va boshqalar) o‘rganish orqali uning ichki mazmunini tushunishga qaratilgan ilmiy bilish usuli. Gumanitar fanlar metodologiyasida talqin asosiy oʻrinni egallaydi, bunda oʻrganilayotgan obyektning mazmuni va ahamiyatini ochish tartibi tadqiqotchining asosiy strategiyasi hisoblanadi. Asosiy yo‘nalish - tilshunoslik.
1955-yilda italiyalik huquqshunos, tarixchi va faylasuf Emilio Bettining “Interpretatsiyaning umumiy nazariyasi” kitobi nashr etildi. Bettining talqin qilish nazariyasiga ko‘ra, talqin uch tomon ishtirok etadigan jarayondir: muallifning subyektivligi, tarjimonning subyektivligi va ular orqali muloqotda bo‘ladigan vositachi vazifasini bajaradigan vakillik shakli. Betti nazariyasining markaziy kontsepsiyasi - talqin qilish obyektining “vakillik shakli” - inson subyektivligining barcha mumkin bo‘lgan mazmunli ifodalarini (yozma matn, badiiy asar, nutq, ramz, imo-ishora) qamrab olgan tushuncha. Vakillik shaklining asosiy vazifasi undagi ma’noni tarjima qilishdir.
E.Betti talqin qilishning to‘rtta asosiy tamoyilini yoki “kanonlari”ni belgilaydi. Ularning asosiy vazifasi talqinning obyektivligini kafolatlashdir. Ikkita kanon izohlash obyektiga, ikkitasi esa mavzuga tegishlidir.
Interpretatsiya turlari:
1) tan olish;
2) reproduktiv;
3) me’yoriy.
Ona tili darslarida lug‘at bilan ishlash interpretatsiyasi bo‘yicha qilinadigan ishlar ham interpretatsiyaning mazmun mohiyatidan kelib chiqib, turli yo‘nalishlarda olib boriladi.
Boshlang‘ich sinflar o‘quv dasturida “ona tili, o‘qish bolalarning lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqni o‘stirish, adabiy-estetik tafakkurini kamol toptirish, nutq madaniyatini shakllantirish, nutq ta’sirchanligini ta’minlashning muhim omilidir”, deyiladi. Bu vazifalar grammatik mavzularni o‘rganish, mashq matnlarini kuzatish va tahlil qilish, maxsus lug‘aviy-grammatik mashqlar orqali bajariladi.
Ona tili o‘qitishning bosh maqsadi ham tilning jamiyatda tutgan o‘rni, vazifasi bilan belgilanadi. Til - aloqa vositasi, chunki so‘zlovchi fikr-mulohazalarini til orqali bayon qiladi, tinglovchi esa til vositalari orqali ro‘yobga chiqqan fikrni anglaydi.
Ona tili fani o‘quvchilarni fikr bayon qilish va uni uqib olish faoliyatiga tayyorlaydi. Fikr til vositasida ro‘yobga chiqadi, shu sababli har bir kishi tilni va undan foydalanishni bilishi zarur. Tilni bilish uning grammatik qonun-qoidalarini, ta’rifini o‘zlashtirishgina emas, balki ona tilining boy imkoniyatlaridan amaliy foydalana bilish hamdir, ya’ni fikrni og‘zaki va yozma shaklda to‘g‘ri, tushunarli va savodli ifodalay bilishdir. Bunga erishish uchun ona tili darslarida lug‘at ustida ishlashga alohida e’tibor qaratish lozim.
Lug‘at ishida so‘zning ma’nosi, talaffuzi va imlosi e’tiborda tutiladi. Bular ustida ishlashdan asosiy maqsad ehtiyoj sezilgan paytda o‘quvchilarning ulardan nutqda foydalanishlariga erishish, o‘zgalar nutqini anglashlarini ta’minlashdir. Buning uchun o‘qituvchi ona tili darslarida qo‘llangan har bir so‘zning va ta’limiy jarayonlarda: ekskursiya, o‘zaro suhbat, turli tadbirlarda ishlatilgan so‘zlarning ma’nosiga e’tibor bilan qarashi, ularning qaysilari maxsus ishlashni taqozo etishini belgilab olishi kerak.
Lug‘at ustida ishlashda quyidagi metodik usullardan foydalaniladi:
1. So‘z m a ’nolarini taqqoslash va ularni sharhlash.
2. So‘zlarni kuzatish usuli orqali ularning imlosini, m a ’nosini va talaffuzini o‘rgatish.
3. So‘zlarni belgilariga ko‘ra guruhlash usuli.