2-Mavzu: O'simliklarda suv almashinuvi fiziologiyasi reja

O'SIMLIKLARNI SUGORISHNING FIZIOLOGIK ASOSLARI

Sun'iy sug'orish yuqori hosil olish garovidir. Suv taqchilligi qanday bo'lishdan qa'tiy nazar u o'simliklardagi fiziologik jarayonlarga ta'sir etadi. Sun'iy sug'orishni to'g'ri tashkil qilishda barcha ichki va tashqi omillar inobatga olinishi lozim hamda sug'orish soni, muddatlari va me'yorini aniq belgilash kerak.

O'simliklar vegetatsiyasi davomida lozim bo'lgan suv miqdori-sug'orish normasini quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
E=aP+ΔW+M
E-umumiy suv miqdori, m³/ga;
aP-o'simliklarning yogingarchilik hisobidan foydalanishi mumkin bo'lgan suv miqdori, m³/ga;
M-bir marta sug'orish normasi, m³/ga.
G’o'za uchun bu ko'rsatgich 3500-10000 m³/ga atrofida bo'lishi mumkin.
Bir marta sug'orish normasini quyidagi formuladan aniqlaymiz:
M=AN(V_P-V_o)·100
M-bir marta sug'orish normasi, m³/ga;
A-tuproqning hajmiy massasi, t/m³;
N-tuproqning namlanuvchi qatlami;
V_P- tuproqning namlanuvchi qatlamidagi dala namlik sig'imi;
V_o-sug'oriladigan dala tuprog'ining namligi, %.
Bir marta sug'orish normasi o'simliklarning o'sish fazasi va bu fazada suvni o'zlashtirish xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, g'o'zaning sug'orish normasi umumiy miqdorining 20-25% gullagungacha, 50-55% gullash fazasida va 15-20% ko'saklash va pishish fazasida beriladi.
Sug'orish muddatlarini belgilashda eng to'g'ri tavsiya o'simlikni fiziologik holatini aniqlash bo'yicha olingan ma'lumotlardir ya'ni barg hujayralarining so'rish kuchini aniqlash va unga qarab sug'orish muddatlarini belgilash lozimdir. G’o'za barglarining so'rish kuchi gullaguncha-12 atm. gullash fazasida-14 atm, ko'saklash va pishish fazasida 14-16 atm atrofida bo'ldi.
Suv tanqisligining fiziologik jarayonlarga ta'siri. O'simliklarga suv etishmasligi ularda boradigan barcha fiziologik jarayonlarga, xususan suvning surilishiga, ildiz bosimiga, urug'larning o'sishiga, ustitsalar harakatiga, transpiratsiyaga, fotosintezga, nafas olishga, fermentlarning faolligiga mineral moddalarning nisbatiga va boshqalarga salbiy ta'sir qiladi.
O'simliklarga suv etishmasligiga xarakterli hol bu uning to'qimalarida ertalab suvning nisbatan ko'proq bo'lishi va kesilgan poyalardan hujayra va to'qimalari shirasining ajralmasligidir.
Suv yetishmagan sharoitda o'sgan o'simliklar hosildorligida, mevalarining ta'mida, yog'ochligining qattiqligida, tolalarining mustahkamligida salbiy o'zgarishlar kuzatiladi. Shuningdek urug'larning unishi va o'sish energiyasi hamda uning suv bilan ta'minlanganligi o'rtasida ham ma'lum bir bog'lanish mavjud. Ammo, har xil o'simliklar urug'ining unishi uchun uning turiga qarab har xil miqdorda suv kerak bo'ladi.
Suv yetishmasligining o'simliklarga birlamchi ta'siri, bu uning hujayralaridagi erkin suv miqdorining kamayib ketishidir. Ushbu hol o'z navbatida sitoplazmadagi oqsillar qobig'iga ta'sir qiladi va oqsil fermentlar funksiyasining o'zgarishiga olib keladi. Xususan sintezlovchi fermentlarning faolligi kamayib, gidrolizlovchi fermentlarning faolligi ortadi. Masalan, proteoliz fermentlarining ta'siri natijasida hujayradagi kichik molekulyar moddalarning miqdori oshib ketadi. Shuningdek polisaxaridlarning parchalanishidan eruvchan qandlarning miqdori ortadi. Lekin suv etishmasligida barglardagi oqsillar miqdori kamaysada, uning urug'dagi miqdori ortadi.
Suv yetishmasligi barg hujayralaridagi ribonukleaza fermentining faolligining pasayishiga va RNK miqdorining kamayishiga olib keladi. Shuningdek suv yetishmasligida sitoplazmada poliribosamalar kompleksining emirilishi ro’y beradi. Bu esa o'z navbatida hujayralarda boradigan oqsillar sintezining buzilishiga olib keladi.
Erkin suv miqdorining kamayishi natijasida esa vakuolalar shirasining kontsentratsiyasi ortadi va u quyuq gelni eslatadi. Shuningdek ionlarning hujayradan ko'plab chiqishi natijasida ularning hujayradagi tarkibi va nisbati o'zgaradi.
Suv yetishmasligining boshlang'ich davrida fotosintez jarayonining qisman kuchayishi kuzatiladi, lekin fotosintezning umumiy jarayoni pasayadi. Bunga quyidagi hollar sababchi bo'lishi mumkin.
1. Barg og'izchalarining yopilishi tufayli CO₂ ning yetishmasligi.
2. Xlorofillar biosintezining buzilishi.
3. Fotofosforirlanish va elektronlar tashiluvining buzilishi.
4. CO₂ ning qaytarilish va fotokimyoviy jarayonlardagi o'zgarishi.
5. Xloroplastlar tuzilishidagi o'zgarish.
6. Barglarda sintez bo'lgan assimilyatlarning ulardan chiqishini to'xtashi.
Fotosintez jarayoni jadalligining pasayishi natijasida fotosintetik fosforirlanishda hosil bo'ladigan ATF miqdori kamayadi.
Suv etishmasligi barglarning nafas olish jarayoni jadalligiga ularning yoshiga qarab har xil ta'sir qilishi mumkin. Masalan yosh barglarda xuddi fotofosforlanish mahsulotlari kabi, nafas olish jadalligi ham kamayadi. Yetuk barglarda esa bunday o'zgarish kam kuzatiladi, lekin nafas olish koeffisienti 1< bo'ladi. Suv tanqisligida transpirasiya miqdori kamaysa, o'simlik qizib ketadi. Buning natijasida fiziologik jarayonlar salbiy tomonga o'zgarib o'simlik nobud bo'lishi mumkin. Ko'pincha bu taqchillik 5-10% atrofida kuzatiladi va o'simliklarga chuqur zarar keltirmaydi. Tuproqda suv miqdori kamayganda ham o'simlikda suv muvozanati kuchlirok buziladi. Barglar so'lishi ham mumkin.
O'simliklardagi suv taqchilligi quyidagi formula bilan aniqlanishi mumkin:
M
D = (1– -----) ·100
M₁
D- suvtaqchilligi;
M- barg kesmalarining suvga solinganigacha og'irligi (g);
M₁- barg kesmalarining bir soat davomida suvda saqlanganidan keyingi og'irligi.
O'simliklarning vaqtinchalik yoki uzoq vaqtgacha bo'lishi mumkin. Vaqtinchalik so'lish kun juda issiq va quruq bo'lganda kuzatiladi. Bunda suv muvozanati buziladi, ammo kechqurun transpirasiya pasayib suv muvozanatlashadi. Vaqtincha so'lish hosildorlikni pasaytiradi, chunki fotosintez eng kichik qiymatga ega bo'ladi. Agar tuproqda suv miqdori kamaysa, so'lish uzoq vaqt davom etadi. Bunda suv etishmasligi kechasi ham tiklanmaydi, o'simlik ko'proq zararlanadi. Kechasi tiklanmagan suv miqdori qoldik defisit deyiladi. Ayrim hollarda bunday o'simliklar qurib qolib nobud bo'lishi ham mumkin.
O'simliklarning so'lishi generativ organlarga ayniqsa kuchli salbiy ta'sir etadi va buning natijasida gullar, mevalar to'kilib hosildorlik pasayadi. Suv taqchilligi turli xil o'simliklarga har xil ta'sir etadi. Masalan kartoshka o'z tanasidagi suvni 1/3 qismini yo'qotsa ham, so'lish kuzatilmaydi. Soyaparvar o'simliklarning 13-15% suv yo'qotishi ularning darhol so'lishiga olib keladi.