2-mavzu. Sharq xalqlari madaniyati va etnologiyasi Reja

William J. Duiker, Jackson J. Spielvogel .The Essential World History,Volume I: To 1800: Boston, 2007. Р. 55.

---

Shuningdek, badIIy madaniyat Bobil, Misr, Hindistonda dinga tobelik xususiyatiga ega bo‘lgan 
bo‘lsa, Xitoyda badIIy asarlar ko‘proq dunyoviy yo‘nalishga ega bo‘lgan. Masalan, Konfutsiy 
ta’limotiga ko‘ra «Shi szin»ga («Qo‘shiqlar kitobi»ga) madhiyalar, xulq va urf-odatlar masalalari kiritil-
gan. She’riyat lirikasida va tasviriy san’atda tabiat go‘zalligi har bir kishiga tushunarli tarzda hayotiy, 
zavq beruvchi tarzda tasvirlangan. Haykaltarosh-lar dimog‘dor amaldor, laganbardor xizmatchi va 
holdan toygan qullarning og‘ir mehnatini mahorat bilan aks ettirganlar. 
Qadimgi Xitoy tabiblari kasallik va jarohatlarni davolashda uqalash, igna sanchib 
davolashdan, o‘simlik va hayvonlardan hosil qilinadigan dori-lardan, xususan jenshen, kiyik shohidan 
olinadigan panti, choy va boshqa dori-darmonlardan keng foydalanganlar. O‘sha davrdayoq Xitoy 
tibbiyoti-da mingdan ortiq dorilar bo‘lgan. Qadimgi Xitoy tabiblari ichida Va Shu Xe, Ban Sio va Xua 
Tu lar mashhur bo‘lgan. Van Shu tibbiyotga oid «Ney-Szin» («Odam tabiati va hayoti»), Ban Sio esa 
«Qiyinchilik haqida kitob» kabi asarlar yozganlar. 
Mil. avv. XII-VI asrlarda Xitoyda dunyoni miflar orqali tasavvur qilish-dan falsafiy mushohada 
qilishga o‘tiladi. Falsafa o‘zining «oltin asr» deb nomlangan o‘sha davrning cho‘qqisiga chiqadi. Falsafiy 
qarashlar ichida ik-kitasi muhim ahamiyatga ega. 
Bulardan bittasi Konfutsiylik bo‘lib, uning asoschisi Kun Futszi yoki Kun-tszu edi. U mil. avv. 
552-yilda zodagon oilada tug‘ilgan bo‘lib, 15 yo-shidan o‘zi mutolaa qilib, ma’lumot olgan. Uning 
ta’limotida qadimgi urf-odatlar va ularga to‘la rioya qilish muhim o‘rin tutadi. Hammaning ularga amal 
qilishi jamiyatni halokatdan qutqarib, uni gullab-yashnashiga olib ke-ladi deb uqtiriladi. Davlat 
to‘g‘risidagi ta’limotda «… agar podsho haqiqiy podsho o‘rnida bo‘lsa, fuqarolar – fuqaro o‘rnida, ota – 
ota, ona – ona o‘rni-da, bola – bola o‘rnida bo‘lsagina davlat gullab-yashnaydi» deyiladi. Agar davlat o‘z 
nomiga munosib bo‘lsa, unda yetarlicha oziq-ovqat, yetarlicha qo‘shinlar bo‘lishi va unga ishonch 
bo‘lishi zarurligi ko‘rsatiladi. 
Konfutsiylik ta’limoticha insonparvarlik, odob, yuksak fazilat tufayli ja-miyat rivoj topadi, adolat 
tantana qiladi. Burchni ado etish tufayli inson ka-molotga erishadi. Uning negizida quyidagi hayotiy 
tamoyillar yotadi: 
1. «Sen o‘zing nimaga erishishni istasang, unga boshqalarning ham erishishiga 
ko‘maklash»; 
2. 
«Sen nimani orzu qilmasang, uni boshqalarga ham ravo ko‘rma».
Konfutsiy mil. avv. 479-yili 72 yoshida vafot etgan. Uning ta’limoti Xitoyda va uning 
tashqarisida hozirgacha ham mashhurdir. Xitoyning Syuyfu shahrida dunyoga mashhur «Konfutsiy 
yodgorlik majmuyi» bunyod etilgan (mil. av. 56 – yil – 1911-yillar). 
Ikkinchisi, Daosizm ta’limoti, Dao – xitoycha aql bilan bilib bo‘l-maydigan hayotiy butunlik, 
«Qonun», «Yo‘l» ma’nosini bildiradi. Uning asoschisi – Lao-Szi (mil. av. VI-V asrlar) bo‘lib, uning 
taxallusi «Dono qari-ya» bo‘lgan. Daosizm ta’limotining markazida tabiat, koinot, inson tura-di. Dao 
– ko‘rinishlarga ega bo‘lmagan tanasiz, absolut kuch. Dao hamma narsalarni, shu jumladan dunyoni 
yaratgan. Dao bo‘yicha dunyo doim hara-katda, o‘zgarishda va rivojlanishda bo‘ladi. Daosizm 
«Dao»ga rioya qi-lish insonga «O‘z tabiatini butunlikda saqlab qolishga» imkon beradi, deb da’vat 
etadi
10
. 
Qadimgi Xitoyda adabiyot ham ancha rivoj topgan. Avvalo, xalq og‘za-ki ijodi, keyinchalik 
yozuvning kelib chiqishi bilan yozma adabiyot ham rivojlangan. Jumladan, xalq qo‘shiqlari asosida 
«Shi-tszin» to‘plami, tarixiy, falsafiy «Chun-tsyu» (Bahor va kuz) kitoblari diqqatga sazovor. 
Qadimgi Xitoy tarixchilari ichida mil. avv. 145-90-yillarda yashagan Si-ma Szyan mashhur 
bo‘lib, yuqorida qayd qilingan «Tarixiy xotiralar» asa-rini yozgan. Unda Xitoyning eng qadimgi 
10
Қаранг: