2. mavzu. Tabiiy sharoitlar. Reja

Vertikal rejalashtirish - Tayanch so‘z va iboralar: makrorelyef; 
mezorelyef; imkrorelyef; tabiiy relyef; halandlik nuqtasi; mterpolyatsiya usuli; 
vertikal rejalashtirish; qizil gorizontallar usuli; profillar usuli; relyefning shakllari; 
bo‘ylama nishablik; ко‘ndalang nishablik; funktsional zonalar nishabliklari. 
RELYEF turlari - Yer yuzi relyefining shakllari, uning rivojlanishi va 
tarqahshim o'rganadigan fan geom orfologiya deb ataladi Yer yuzi sathining 
pastbaladligini belgilovchi tabiiy sharoitlardan eng muhimi relyefdir. Relyef 
holatim o'rganish hududda fuqaro muhofazasi tadbirlari qatorida obodonlashtirish 
ishlanda ham katta ahamiyatga ega. Tabiiy va o'zgartirilgan relyefning uch turi ma 
lum: 
Makrorelyef - katta mintaqadagi va balandligi bo'yicha 200-1500 m.
Mezorelyef - shaharning o'rtacha mutlaq balandliklariga (farqi 10-200 m) 
tegishli ko'rsatkich bo'lib. unga ko'ra tepalikiar yoki shahar miqvosidagi 
pastbalandliklar aniqlanadi;
Mikrorelyef - balandligi bo yicha kichik (O-lOm) chegaralangan maydon 
bo'lib, u injenerlik obodonchiligida ko'chalar, yo'laklar, uylarga kirishdagi 
ostonalarning balandliklarini ko'rsatadi.
Tabiiy relyef - yer yuzasining qattiq qismidagi (litosfera) turli (notekis) 
geometrik shakllarning yig'indisidir. Uning shakllari paydo bo'lishi, kattakichikligi, 
dengiz sathidan balandligi, tashqi ko'rmishi va boshqa xususiyatlari jihatidan bir 
necha turga bo'linadi Lekin, umumiy holda uning tashqi ko'rinishiga qarab, ular 
qavariq yoki botiq bo'ladi 

---

Relyef bo'rtib chiqqan shakllarga: do'ng. tepa, qir, tog‘, tog' tizmasi va 
boshqalar, botiq shakllarga esa vodiv, jar, dara, chuqurlik, pastlik, qozon-soy, soy 
va boshqalar kiradi (1-rasm)
Relef nishabligini topografik reja usuli asosida baholashda uning asosiy 
shakllariga umumiy baho berishdan tashqari, birinchi navbatda, uning miqdori, v 
a’ni turli balandliklaming mshabligi va qiyalik burchagini amqlashning ahamiyati 
kattadir Topografik xantada chiziqning nishabligi va qiyalik burchagi analitik yoki 
grafik usullarda aniqlanadi Analitik usuldan foydalanib, chi/.iqning nishabligi 
quyidagi formula orqali topiladi: 
l=h/l=t ga 
bu yerda, h - berilgan gorizontalning kesim bo'yicha balandligi; 1 - nishabi 
aniqlanayotgan chiziqning xaritadagi yotiq holati, u xaritada oichangandan keyin 
masshtab bo'yicha hisoblab topiladi. 
 
1-rasm Tabiiy gorizontallar ko'rinishidagi joyning rejasi: 
I-gonzontaltar; 2-baland-pastligi; 3-suv ayirg'ich. 
Atrofdagi notekis joylardan gumbazsimon yoki konussimon shaklda 
ko'tarilib turadigan balandlik tepa deyiladi Uning msbiy balandligi 200 metr 
atrofida bo'ladi Nisbiy balandligi 100 metr atrofida bo‘lgan tepa d o‘nglik deyiladi 
Nisbiy balandligi 1-1,5 metr bo'lgan do'nglik d o‘ngcha deb ataladi Sun’iy yo'l 
bilan hosil etilgan do'nglik quroni deyiladi, uning nisbiy balandligi 50 metrgacha 
yetishi mumkin
Tepaliklaming yon bag'irlari har xil: silliq, qavariq, botiq, terrasa — supali 
yoki murakkab shaklli bo'lishi mumkin Silliq yon bag'irning nishabligi 
o'zgarmaydi. Yon bag'ir qiyalik burchagi bilan o'lchanadi Qiyalik burchagi 5" 
gacha bo'lgan yon bag'ir yotiq. 5° dan 20° gacha bo'lgam qiya, 20
0
dan 45
0
gacha 
bo'lgan tik, 45° dan kattasi juda tik yon b ag ir deyiladi.
Qiya va tik yon bag'irdan yotiq yon bag'irga o'tiladigan joy, yon bag'irning 
bukilgan joyi, ketma-ket bukilishlar orasidagi maydon terrasa - supa deyiladi
Relyefning botiq shakllaridan eng yirigi vodiy bo'lib, uning doimo suv oqib 
turadigan qismi - daryo o'zam, toshqm vaqtida suv bosadigan qismi esa qayr 
deyiladi Vaqtincha oqqan suv o'yib ketgan uzun chuqurlar jar deyiladi Yon bag'ri 
juda tik kichik jar jilg‘a deyiladi. Jilg'a suv yuvishi natijasida kattalashib jarga 
aylanadi Chuqurlashishdan to'xtagan, yon bag'ri yotiq va tagiga chim bosilgan 

---

vassi jarlik to‘sin deyiladi. Qarama-qarshi tomonlari birlashgan joy bel yoki egar 
deyiladi. Tog li tumanlardagi yon bag'irlari tik qoyali, chuqur vodiylar dara deb 
ataladi. Yon bag'irlari g'oyat tik dara tangi deb yuritiladi. Bu shakllarning bir-biri 
bilan qo'shilib ketishi u yoki bu hududda relyefning asosi bo'lib hisoblanadi va 
shunga ko'ra joy tekis yoki tog'li deb vuntiladi. Shaharsozlikda tekis relyef o 'z 
navbatida, quyidagi turlarga bo'linadi: 
- sokin relyef, nishabligi - 0-0,4 %;
- tekis - 0,4-3 %,
- kuchsiz kesilgan - 3-6 %, 24
- kesilgan - 6- 1 0 %;
- kuchli kesilgan — 10-20 %;
- juda kuchli kesilgan - 2 0 % dan ziyod
Yer sathining relyefi topogratik xantada ko‘rsatiladi, undagi balandlikni 
belgilovchi gorizontal chiziqlar izogips deb vuritiladi
T'epalikni bir xil balandlikda kesib o tuvchi gorizontal tekisliklarni sovasi 
biror tekis yuzaga tushirilsa va bir xil balandliklarga ega b o ig an nuqtalar 
tutashtirilsa, gorizontal chiziqlar hosil b oiadi va ular bir xil balandlikni ko‘rsatadi 
Ikki gorizontal orasidagi tik masofa h - kesim balandligi. ikki gorizontal orasidagi 
yotiq chiziq t - m asofa gorizontallar oralig'i, yon bag irllk bilan gorizontal tekislik 
orasidagi burchak a - qiyalik burchagi deyiladi (2-rasm).
Topografik xaritalarda balandlik hisobi K.aspiy dengizming o'rtacha 
sathidan boshlab olinadi Topografik xanta va gorizontallar shaharsozlikda shahar 
reiasi va boshqa injenerlik chora- tadbirlarining loyihalarini bajarishda asos b oiib 
xizmat qiladi. Batafsil loyihalash uchun yer sathi niverlirlanadi Bu ish haqiqiy 
joyga nisbatan aniq bir masshtabda bajarilib, shaharsozlikda Injenerlik nuqtayi 
nazaridan relyef nishabligi quyidagicha baholanadi (2.1- jadval)