2-mavzu. Umumiy iqtisodiy muvozanatning neoklassik modeli

2-mavzu. Umumiy iqtisodiy muvozanatning neoklassik modeli
Xorijiy mamlakatlar va Rossiyada o‘sishning amaliy muammolari va tarixiy analizini ko‘rib chiqqandan so‘ng iqtisodiy o‘sish nazariyalariga o‘tamiz. Zamonaviy iqtisodiy fanda o‘sish ikki xil talqin etiladi: tor va keng ma’noda. Tor ma’noda – pirovard mahsulot asosiy ko‘rsatkichlarining o‘sishi sifatida (YAIM, milliy daromad yoki iste’mol aholi jon boshiga). Keng ma’noda – sotsial institutlarda o‘zgarishlar jarayoni sifatida (mulk huquqlari strukturasida, ishlab chiqarish va taqsimotni tashkil etish shakllarida va sh.k.).
Bunday yondashuvga muvofiq o‘sish nazariyalarida uch yo‘nalish ajratiladi:

• 
  neokeynschilik;
  
• 
  neoklassik;
  
• 
  tarixiy-sotsiologik;
  

Birinchi 2 ta yo‘nalish o‘sishni tor ma’noda tahlil etadi. Tarixiy sotsiologik yo‘nalish uchun o‘sishni keng ma’noda ko‘rib chiqish xarakteridir.
Tarixiy-sotsiologik yo‘nalishning etuk namoyondalaridan biri bo‘lib 1961 y. da “O‘sish bosqichlari” deb nomlangan kitobni chiqargan amerikalik iqtisodchi va sotsiologik U. Rostou hisoblanadi. U tomondan bayon etilgan konsepsiyada iqtisodiy o‘sish va jamiyatning bir bosqichidan ikinchisiga tarixiy o‘sishi asosida uchta umumlashtiruvchi xarakteristikalarning prinsipial farqlari yotadi:

• 
  texnik rivojlanish darajasi;
  
• 
  jamg‘armalar me’yori;
  
• 
  iste’mol darajasi;
  

Bu xarakteristika (tavsiflarning) larning farqlanishlariga muvofiq va shu bilan birga odamlarning qiziqishlarining o‘zgaruvchanligiga mos ravishda U. Rostou o‘sishning 5 ta bosqichini ajratib ko‘rsatadi:

1. 
   (An’anaviy) sinfiy jamiyat bosqichi. Bu bosqich quyidagilar bilan xarakterlanadi: statik muvozanat nyutondan oldingi fan va texnika, agrar xo‘jalik, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining chegaralangan imkoniyatlari, iqtisodiy o‘sishning past sur’atlari sababli daromadlarning tushishi sur’ati ning yuqoriligi, R. Maltusning aholi joylashish qonunining muvofiq aholi soni va daromadlarning keyinchalik barqarorlashuvi, Bu bosqichda milliy mahsulotni keng ishlab chiqarishga deyarli hech qanday sharoitlar yo‘q.
   
2. 
   O‘tish jamiyati. Jamiyat rivojlanishidagi bu bosqich uning statik muvozanat holatidan siljishi uchun shart sharoit yaratish bilan xarakterlanadi. Bunday siljish milliy daromadda jamg‘armalar yillik normasining - % ga o‘sishida amalga oshishi mumkin.
   
3. 
   Industrial rivojlanishga o‘tish bosqichi. Bu bosqichda investitsiyalarning milliy daromaddagi ulushi 10% gacha oshadi. O‘sishdan tashqari uchunchi bosqichyana ikki xususiyati bilan ajraladi. Hech bo‘lmaganda bitta yuqori o‘sish sur’atlariga ega bo‘lgan sanoat tarmog‘i mavjud bo‘lish, shu bilan birga bu tarmoqni kengaytirishga ko‘maklashadigan siyosiy va ijtimoiy struktura bo‘lishi lozim. U. Rostou bu bosqichni sanoat revolyusiyasi sifatida ta’rifladi. U nisbatan katta bo‘lmagan vaqt oralig‘ini qamrab oladi: 20-30 yil.
   
4. 
   “Etuklikka yo‘l”. Bu bosqichning analogi (o‘xshashi) bo‘lib industrial jamiyat hisoblanadi, uning rivojlanishi jamg‘arish me’yorini milliy daromadning 20 % gacha oshishi bilan xarakterlanadi. Odatda bu bosqich 60 yil davom etadi. U. Rostou bu davr boshlanishini quyidagilar uchun hisoblagan:holatidan siljishi uchun shart sharoit yaratish bilan xarakterlanadi. Bunday siljish milliy daromadda jamg‘armalar
   

Bu davrda urbanizatsiya jarayoni rivojlanadi: malakali mehnat ulushi oshadi, sanoatni boshqarish malakali boshqaruvchilar – menedjerlar qo‘lida mujassamlanadi.

5. 
   Oilaviy iste’mol bosqichi. Bu bosqichni iqtisodiyotdagi shunday holat xarakterlaydi, unda millatning ishlab chiqarish salohiyati iste’molchilar uchun ishlaydi, iqtisodiyotning etakchi sektori sifatida esa uzoq muddat foydalanadigan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar ishtirok etadi. Bu eng uzoq bosqichdir. U. Rostouning hisoblashicha AQSH etuklik bosqichidan ommaviy iste’mol bosqichiga o‘tishi uchun 100 yil kerak bo‘ldi.
   

O‘zining kengroq chiqqan “Siyosat va o‘sish bosqichlari” ishida U. Rostouning o‘sishning oltinchi bosqichi – hayot sifatini axtarish bilan chiqdi. Unda iqtisodiyotning etakchi sektori xizmat ko‘rsatish sohasi bo‘lib, ijtimoiy progresning birinchi pog‘onasiga insonning ma’naviy rivojlanishi ko‘tariladi.
U. Rostouning o‘sish bosqichlari nazariyasi o‘z davrining ijtimoiy fanida sezilarli hodisa bo‘ldi. U jamiyat tarixiy evolyusiyasiga yangicha yondashuvni ifoda etib, u sotsial-iqtisodiy formatsiyalarning marleistik kotsepsiyasi va XX asr 1-boshidagi texnoratik o‘sish nazariyalaridan ko‘p jihatdan farq qilar edi.
U. Rostou moddiy ishlab chiqarishning ijtimoiy rivojlanishdagi etakchi rolini, uning ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti bilan shartlashganini tan oldi. SHu bilan birga Rostou va iste’molchilarning munosabati, jamg‘armalarning investitsiyaga, invetitsiyalarning esa mahsulotlarga aylanishi bilan cheklanmasligini ko‘rsatishga harakat qilgan bo‘lsa, boshqa tomondan – iqtisodiyot va jamiyat tarixiy evolyusiyasining umumiy nazariyasini yaratishga urindi.
Bunga qaramasdan U. Rostou nazariyasi juda ham umumiy xarakterga ega bo‘lib ko‘proq o‘sish tarixining davriyligiga yo‘naltirilgan va iqtisodiy o‘sish manbalari va mexanizmi haqida kamroq bayon etadi. Ko‘pgina g‘arb mualliflari uchun tadqiqot predmeti bo‘lib keng ma’nodagi emas, balki tor ma’nodagi iqtisodiy o‘sish xizmat qiladi. U xiokeynechilik va neoklassik yo‘nalish vakillari tomonidan ishlab chiqilgan.