2-Modul. Dárilik ósimlikler tuqımgershiligi. 2-tema. Tuqim – morfologiyasi, tipleri, waziypalari Reje

Endospermnıń qáliplesiwi. Endosperm urıqtıń rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye, yaǵnıy urıqtı azıqlandırıp turadı. Endosperm eki tipte rawajlanadı: 1-nuklear, 2-cellyulyar. Nuklear tipinde yadronıń birinshi bóliniwinde kóldeneń tosıq payda bolmaydı. Cellyulyar tipinde yadronıń birinshi hám keyingi bóliniwlerinde tosıqlar payda boladı. Nátiyjede urıq qaltasha bir neshe kameralarǵa bólinedi.
Apomiksis. Jınısıy kletkalar qosılmaǵan halda tuqımlanbaǵan máyek kletkalardan jańa organizmniń júzege keliwi.
Gulli o`simlikler tuqimi, adette burtik, endosperm ham tuqim qabiginan turadi. Burtik zigotaning onimi sipatinda qaralip, ol eki jup xromosomaga iye bolgan kletkalardan ibarat. Endosperm bu`rtik qabigindagi orayliq kletkanin qosiliwi, yagniy qos tuqimlaniw natiyjesinde kelip shigadi. Onin kletkalari ush jup xromosomalar naborina iye.
Bu`rtik jana osimliktin embrioni esaplanadi. Ol pu`tinley yamasa tiykarg`i meristemadan payda boladi. Endosperm ha`m bu`rtikti da`slepki o`siw waqtinda aziq penen ta`miyinleydi. Gu`lli o`simliklerdin` tu`rli wakillerinde tuqimdagi bu`rtik penen endosperm bir-biri menen salistirganda tu`rli olshemlerde boladi.
Bu`rtik tuqimnin ko`pshilik bolimin iyelegen halda ,onin` o`zi yamasa kobinshe tuqim ulesleri aziq zatlar toplaniw waziypasin atqaradi. Yaki aziq zatlar perispermada toplaniwi mumkin .
Tuqim qabigi bir neshe qabattan ibarat bolip, bu`rtiktin korinip qaliwinan, erte onip ketiwinen saqlasa,tuqimlardin oniwi waqtinda onin` kletkalari shilimshiqlanip topiraqqa tuqimnin birigip aliwina jardem beredi ham de tuqimnin tarqaliwinda qatnasadi. Tuqim qabiginda suwdi sinirip aliw ushin tesikler boladi,ogan tuqim joli delinedi. Bunnan tisqari, niq bolip onin tuqim sabagina birigiw jeri esaplanadi.
Endosperm tiykarinan zapas etiwshi toqima bolip esaplanadi. Onda kraxmal, belok ham may tamshilarinan tiskari zapas aziq sipatinda basqa zatlarda toplaniwi mumkin .
Bu`rtik. Bu`rtik embrion haldagi osimlik, onda bu`rtik halda osimliktin barliq vegetativ organlari (tamir ha`m shaqalar) boladi. Tamirdan bu`rtikke otiw zonasi bu`rtik paqalshasi bolip, bul bolim paqaldin birinshi buwin araligi. Ol gipokotil dep ataladi. Bu`rtik haldagi bu`rtiktin osiw konusi ham bu`rtik haldagi japiraqshalardan ibarat. Tu`rli osimliklerde bu`rtiktegi japiraqlar sani ha`m olardin` ajiraliwi birdey emes. Bu`rtiktegi da`slepki japiraqlar o`zine tan du`ziliske iye ha`m olar tuqim ulesi japirag`i dep ataladi.