2-Modul. Dárilik ósimlikler tuqımgershiligi. 2-tema. Tuqim – morfologiyasi, tipleri, waziypalari Reje

2-Modul. Dárilik ósimlikler tuqımgershiligi.
2-tema. Tuqim – morfologiyasi, tipleri, waziypalari


Reje :
1. Tuqimnin duzilisi. Tuqimlardin jetiliwinde biologiyaliq ham fiziologiyaliq tinim dawirleri.
2. Bir tuqim ulesli ham eki tuqim ulesli osimlikler tuqiminin onip shigiwi haqqinda Geterokarpiya, yagniy bir osimlikte tuqimlardin turli sipatliligi.

Tayanish sózler: Tuqimnin duzilisi. Tuqimlardin jetiliwinde biologiyaliq ham fiziologiyaliq tinim dawirleri.Bir ulesli ham eki ulesli osimlikler tuqiminin onip shigiwi haqqinda Geterokarpiya, yagniy bir osimlikte tuqimlardin turli sipatliligi.

1. 
   Tuqimnin duzilisi. Tuqimlardin jetiliwinde biologiyaliq ham fiziologiyaliq tinim dawirleri.
   

Gúlli osimliklerdin tuqımlanıwınıń áhmiyeti tuqımlanıw erkek hám urǵashı jınısıy gametalardıń óz ara qosılıw procesi esaplanıp, gúlli ósimliklerdiń erkek gametası spermiya, urǵashı gametası bolsa máyek kletka delinedi yamasa gulli osimliklerdin shannan payda bolgan spermalari menen tuqim burtiktegi mayek kletka ham orayliq kletkanin qosiliwi tuqimlaniw dep ataladi.
Shan osimlik turlerine qaray har turli formada ham ulkenlikte boladi.Har bir shan daneshesi ulken ham kishi eki kletkadan turadi,olardin irisi vegetative kletka, maydasi jinisiy generative kletka dep ataladi.Analiq awizshasina tusken shan ose baslaydi,onin vegetative kletkasi osip, uzin jinishke tutikshe payda etedi.Shan nayshalari tez osip, analiqtagi awizsha hamde moyinsha ishine kiredi hamde tuyinshe tarepke bagdarlanadi. Payda bolgan eki sperma shan joli arqali tuqim burtikke barip, ishine kiredi. Sol waqitlari tuqim burtik ishindede ozgeris bolip yagniy mayek kletka ham orayliq kletka payda boladi.
Spermanin birewi mayek kletkasi menen, al ekinshisi bolsa orayliq kletka menen qosiladi, bul qublisqa qos tuqimlaniw dep ataladi. Son, tuqim burtiktin tuqimlangan kletkalari kop martebe boline baslaydi ham koplegen aziqliq zatlardi talap etedi. Sonliqtan japiraqlarda payda bolgan organikaliq zatlar tuqim burtik ishindegi tuqimlangan ham kobeyip atirgan kletkalarga baradi. Tuqimlangan mayek kletkasinin kop marte boliniwi natiyjesinde uriq, tuqimlangan orayliq kletkadan endosperma (tuqimdagi awqatliq zatlar toplangan bolimi) rawajlanadi. Uriq penen endosperma birgelikte tuqim payda etedi. Demek tuqim burtik tuqimga aylanadi,onin qabiginan sol tuqimdi orap turatugin qabigi, al tutinsheden miywe payda boladi.
Egerde tuyinshrde tek gana bir tuqim burtik bolsa, onnan tuqimlangannan keyin bir tuqimli miywe rawajlanadi, misali: erik, shabdal.
Egerde tuyinshrde kop tuqim burtik bolsa, ol jagdayda shan nayshalari olarga koplep osip kirewdi, natiyjede bir neshe tuqimli miywe boladi, misali: gawasha, anar.

Ontogenez rawajlaniwda tuqim- osimliktin embrionalliq (grekshe- uriq) dawiri esaplanadi.Tuqim tiykarinan 1-2 qabat integument (lat. Integumentum- qaplama) –tuqimburtik qabigi- qabati nucellyus (lat. gozasha- burtik yadrosi)ti orap turgan qabat penen qaplanadi. Ol tuqimlangannan keyin tuqim qabigina aylanadi. Tuqim ishinde uriq, endosperm yamasa perisperm boladi. Geyde bir tuqimda koplegen tuqimburtik jetiliwi mumkin. Bul qublisqa poliembrioniya ( grekshe. poli-kop, embrion-uriq, burtik) dep ataladi. Kop burtiklilik ashiqtuqimlilarda,piyazlar ham quramaligulliler tuqimlasinin wakillerinde ushirasadi.