2-Modul. Dárilik ósimlikler tuqımgershiligi. 2-tema. Tuqim – morfologiyasi, tipleri, waziypalari Reje

Tuqim qabigi yamasa perikarpiy (grekshe. peri- atirapta, karpos- miywe.) tuqimburtik tuyinshesinin qosilip osiwinen payda boladi. Adette ol kop qabtli ham tigiz boladi. Onin tiykargi waziypasi, uriqti har qiyli tasirlerden – quwrap qaliwdan, waqtinan aldin oniwinen ham mikroorganizmlerden qorgaydi. Kopshilik osimliklerdin tuqiminin ustinde qalqasiyaqli bortpe- tuqim osimtesi payda boladi. Onin kelip shigiwi har qiyli. Geyde funikulus (lat. funikulyus- arqan, jip) tuqimburtiktin baldagi yamasa tuqim baldagi yaki ayaqshadan, ayirim jagdaylarda bolsa tuqimburtiktin intigumentinen payda boladi.Tuqim osimteleri kobinese mikropile (grekshe. mikros- kishi, pile- tesik) yamasa tuqim jolina jaqin jaylasadi ham karunkula (lat. karunkula – etli, isik) dep ataladi. Olar tuqim ustinde kishkene osimteler formasinad jaylasip, har qiyli ren payda etedi ham osimlik tuqimlarin tarqatiwshi shibinshirkeyler, qumirisqa hamde quslardi ozine tartiwda, tuqimlardin tarqaliwi ushin qizmet etedi.
Tuqim qabiginin reni ham anatomiyaliq duzilisi har qiyli, misali danesiz rezorvar miywelerdim tuqim qabiqlari daneli miywelerdin tuqim qabatina salistirganda kushlirek rawajlangan ham bekkem boladi.
Qurgaq ashilmaytugin miywelerde tuqim qabigi eki, ush yamasa bir qabat kletkalardan ibarat.
Biraq, ayirim osimliklerde (eringulliler,gulxayrilar) tuqim qabigi. Kerisinshe qalin ham kop qabatli boladi.
Tuqimlar pisip jetilgennen keyin qolayli hawarayi ham igalliq shariyatinda onip shigadi. Oniwdin daslepki dawirinde suw ham hawa mikropile arqali tuqim ishine otedi ham fermentler tasirinde tuqim qabigi kletkalari shilimshiqlanadi, natiyjede tuqimlardin, topiraq bolekshelerine jabisip igalliq toplawi ushin zamin jaratadi.
Uriq – tuqimlaniwdan son zigotadan payda boladi. Onin kletkalari diploid xromosomali yadroga iye. Uriq jana osimliktin baslaniwi ol dierli meristema toqimasinan ibarat.
Gulli osimliklerdin jetikgen urigi morfologiyaliq jaqtan baslangish paqal, tamir ham bir yamasa eki tuqim ulesten ibarat bolip,olar jas sporofit osimliktin birinshi japiraqlari esaplanadi. Tuqim onip shiqqanda eki japiraqsiyaqli jasil ules (foza, lobiyada) payda etiwshi osimlikler eki tuqimulesli osimlikler dep ataladi. Uriqlari bir ulesli osimliklerge bir ulesli osimlikler dep ataladi(biyday, sali).
Baslangish shaqa ham tamirinin apical boliminde meristema toqimalar jaylasqan. Meristema kletkalari fiziologiyaliq jaqtan jas ham boliniw qasiyetine iye. Uriq paqalsha, baslangish shaqanin osiw nuqtasi jaylasqan meristema kletkalarinan tomenirekte bortpe formasinda boladi. Geyde shaqanin apeksinde tuqimuleslerinen keyin japiraqlardin baslangish bortpeleri (uriq burtikleri) payda boladi. Uriqtin tuqimuleslerinen tamir moynina shekem bolgan bolimi- gipokotil (grekshe. gipo- astingi, tomengi bolimi,kotileodon- tuqimules) dep ataladi. Gipokotildin en tomengi bolimi moyinshasi, tamir moyni dep ataliwshi bolimi arqali uriq tamirshasi menen tutasadi. Uriq tamirsha oni qaplap turatugin tamir qinshasinan ibarat. Tuqimules penen birinshi burtik araligi epikotil (grekshe. epi- ustinde) dep ataladi.


Gúllerdiń tuqımlanıwınıń áhmiyeti tuqımlanıw erkek hám urǵashı jınısıy gametalardıń óz ara qosılıw procesi esaplanıp, gúlli ósimliklerdiń erkek gametası spermiya, urǵashı gametası bolsa máyek kletka delinedi.
Shań dáneshesiniń bir kletkası tesikler arqalı bórtip shıǵıp shań nayına aylanadı. Shań nayı analıq tumsıqshası arqalı moyın hám qarınshaǵa ótedi hám tuqım búrtiginiń shań jolına jetip keledi. Shań nayınıń ósiw waqtında vegetativ kletkanıń yadrosı erip, joǵalıp ketedi. Generativ kletkanıń yadrosı bolsa eki kletka, yaǵnıy spermiyalardı payda qıladı. Urıq qapshasında shań nayınıń ushqı bólimi jarıladı, spermiyalar urıq qapshası ishine túsip, olardıń biri máyek kletka menen, ekilemshisi yadro menen qosıladı. Bul process qos tuqımlanıw esaplanadı.
Tuqımlanǵan máyek kletka zigotaǵa aylanadı hám zigotadan urıq payda boladı. Bunda ekilemshi yadro triploid jaǵdayǵa ótedi, tez bólinip endospermanı hasıl qıladı. Integumentten tuqım qabıǵı, tuqım búrtikten tuqım kelip shıǵadı. Sinergid hám antipod kletkalar joǵalıp ketedi. Nucellus urıqtı azıqlandırıwshı toqıma sıpatında perispermge aylanadı.
Shańdaǵı kletkalar bólinip, shań nayshasın payda etedi. Shań nayshası ózinde eki spermiya kletkasın alıp, máyek kletkasına alıp baradı, hám kópshilik ósimliklerde shań nayshası Chazal tárepinen kirip chalazogamiyanı payda qıladı.
Máyek kletkaǵa kiriw ushın urıq qapshasına kiredi hám ol senergid arqalı embrion qapsha diywalına, yamasa máyek kletka menen sinergidtiń aralıǵına kirip, máyek kletkasın tuqımlandıradı. Qaǵıydaǵa muwapıq, ań nayshası kiriwi menen sinergidtiń birewi jemiriledi, geyde sinergidler aldın payda boladı (Williams, 1984)
Keyin ala shań nayshasınıń ushı spermanıń eki kletkası, geyde ósimlik kletkasınıń qaldıqları menen urıq qapshasınıń citoplazmasına kiredi¹.
Gúlli ósimliklerdiń tuqımlanıwı analıq tumsıqshasına túsken shań dáneshesi analıq tumsıqshasınan ajıralıp shıǵatuǵın hár qıylı zatlar tásirinde óse baslaydi. Shań dáneshesiniń ishki qabıǵı tesikleri arqalı bórtip shıǵıp shań nayına aylanadı. Shań nayı analıq tumsıqshasına kirip baradı. Analıq awzı arqalı qarınshaǵa, onıń diywalları boylap tuqım búrtiginiń shań jolına jetip keledi. Shań nayınıń ósiwi eki usılda barıwı múmkin: xemotropikalıq hám mexanikalıq qarsılıqlar tásirinde ósiwleri.
Shań nayınıń shań jolı arqalı tuqım búrtiklerine kirip barıwı parogamiya delinedi. Shań nayınıń ósiw waqtında vegetativ kletkanıń qabıǵı erip joǵalıp ketedi. Generativ kletka qabıǵı bolsa eki erkin gametalar, yaǵnıy spermiyalardı payda qıladı. Búrtik qapshasına shań nayınıń ushqı bólimi jarıladı, spermiyalar, búrtik qapshasınıń ishine túsip, olardan biri tuqım kletkası menen, al ekinshisi yadro menen qosıladı. Bul qosılıw bir waqıtta boladı. Sonıń ushın da bul process qos tuqımlanıw dep atalıp, ol tek ǵana jabıq tuqımlı ósimlikler ushın tán (109-súwret).


Gúlli ósimliklerdegi qos tuqımlanıw hádiysesi belgili biologiyalıq áhmiyetke iye. Búrtik qapshasındaǵı ekilemshi yadronıń tuqımlanıwı endospermanıń qáliplesiwine sebep boladı. Endosperm tirishiligi toqıma tárizli rawajlanadı. Bunnan tısqarı, endosperm gúlli ósimliklerde tuqımlanıw nátiyjesinde kelip shıqqanı ushın eki túrli násillik qásiyetlerdi ózinde saqlaydı. Sonıń ushın, ol duragay shıǵıp keliwine iye bolǵan hám keleshekte búrtikte nálsheniń rawajlanıw shárayatın jaqsılaydı.
Jańa násildiń tirishiligi hám sırtqı ortalıqqa beyimlesiw qásiyetleri artadı. Tuqımlanǵan máyek kletka zigotaǵa aylanadı hám biraz tınısh dáwirdi ótkergennen soń bóline baslaydı. Nátiyjede tuqım búrtigi payda boladı.
Urıqtıń qáliplesiwi. Tuqımlanǵan máyek kletka bir az waqıt tınım dáwirinde boladı. Quramalı gúlliler hám biyday gúllilerde bul dáwir júdá qısqa boladı (bir neshe saat). Zigotada birinshi bóliniwde kóldeneń tosıq payda bolıp, 2 kletka júzege keledi. Búrtik qaltashanıń ortasına baǵdarlanǵan kletka-terminal, basqası−bazal kletka delinedi.
Keyingi bóliniw túrli ósimliklerde túrlishe boladı. Atanaq gúllilerde bazal kletka kóldeneń, terminal kletka uzınına bólinedi hám proembrion payda boladı. Hár bir terminal kletka qabıǵı menen dáslepkisine perpendikulyar bólinedi, yaǵnıy kvadratlar stadiyası kelip shıǵadı. Soń hár bir kvadrat kletkalar kóldeneńine bólinedi hám oktantlar kletkasın payda qıladı. Terminal kletka menen bir waqıtta bazal kletkalardan payda bolǵan kletkalar kóldeneń bólinip, asılma saptı qáliplestiredi. Asılma saptıń joqarǵı kletkası kóbik tárizli ósimte hasıl qıladı. Tómengi oktant kletkalardan keyin ala shaqanıń ushqı búrtigi hám tuqım úlesi japıraqlar payda boladı. Joqarǵı kletkalarınan gipokotil payda bolsa, asılma sabınıń eń tómengi kletkalarınan tamır payda boladı.