2-Modul. Dárilik ósimlikler tuqımgershiligi. 2-tema. Tuqim – morfologiyasi, tipleri, waziypalari Reje

Gu`lli O`simlikler bir ha`m eki u`lesli dep atalatugin eki klassqa ajiraladi.

Tuqim

Bu`rtiktin du`zilisi


Eki u`lesli o`simliklerdin` endospermsiz tuqimlari. Jetilgen shigit qabigi tu`kli bawir renli boladi. Onin` qabigi bir qansha quramali, yarimi yamasa u`sh ten eki bolimi qalin, bekkem diywallari ushin cilindr formadagi kletkalardan turadi. Ishki perde siyakli qabiq juda juqa ha`m nazik bolip, bu`rtik qaltashasinin qaldigi esaplanadi. Bul qabiq bu`rtikti tigiz orap aladi. Shigit bu`rtigi eki tuqim u`lesli, bu`rtik tamirshasi, tqim ulesi asti tirsegi ha`m ishki o`siw bu`rtiginen turadi. Bu`rtik tamirshasinan tiykarg`i tamir o`sip shigadi,tuqim ulesi asti tirsegi uruq tamirshasinan tiykargi tamie osip shigadi, tuqim ushqi osiw bolimi tuqim ulesin topiraq betine alip shigiw ushin xizmet qiladi. Tuqim ulesi u`sti ngi bolimi o`sip shigadi.
Bir ulesli osimliklerdin endospermli tuqimlari. Bir u`lesli o`simliklerdin` belgili qojaliq a`hmiyetine iye bolg`an wakilleri qonirbaslilar tuqimlasina kiredi. Olardin` miywe kasi bir Tuqimli, yagniy dani o`zine kas du`ziliske iye. Bulardin Tuqimi basqa bir u`lesli o`simliklerdin` Tuqiminan parklanip, bu`rtiktin bir tarepi endosperm menen shegaralanip turadi. Natiyjede Tuqim ulesi endospermga jabiskan xalda anik kalkan formasina iye boladi. Qalqanning uaziypasi onin` sirtina jaylaskan arnawli kletkalar ja`rdeminde iske asadi. Ko`pshilik bir u`lesli pallali O`simliklarge salistirganda galle O`simlikler bu`rtiginde gi bu`rtikshe jaksi rauajlangan ha`m 2 -3 ta, geyde bir neshe japiraq baslangishina iye boladi.
Tuqimnin o`niwi ushin malim sharayat boliui zarur. Solardin` en baslisi suw ha`m onip atirgan Tuqimnin tez dem aliuin tamiyinleytugin kislorod boliui kerek. Bulardan tiskari ha`r bir O`simlik Tuqiminin o`niwi ushin malim darejede hawa rayi talap etiledi. Barlik O`simliklarde ha`m Tuqimlardin o`niwinin jedel boliui ushin optimal ha`r orat (25-30°C) talap etilse, minimal ha`r orat o`zgermeli boladi. Ortasha ha`r orat ha`m suwik iќlimda osiu`sh i O`simlikler ushin minimal ha`r orat nolden bir az jokari boliui mu`mkin (sebargada 0,5°C, javdarda 1°C, ziѓirda 2°C, biydayda 4°C). Subtropik ha`m igal tropik o`simlikler Tuqimi ushin 10-20°C ha`m onnan artik (paxtada 14°C, salida 10°C, qauin ha`m kiyarda 15-18°C), ba`zi Tuqimlardin (mis. sel`derey ha`m zirkda) oniu ushin o`zgermeli ha`r orat ќolay esaplanadi.
Tuqim oniuden aldin suw sinirip bortedi.. Usi uakitta Tuqim kabigi erip, fermentler ja`rdeminde endosperm yamasa perispermdegi aziќ zatlar parshalanip eriydi.
Keyin ala bu`rtiktin azik zatlardi siniriui ha`m Tuqim – ulesleri ja`rdeminde baradi. Bu`rtiktin azik zatlar menen tamiyinlengennen keyin onin` ha`m me organlari ose baslaydi. Tuqim ulesi ha`r uakit topirak betine shiga bermeydi. Ayirim O`simliklerde gipokotel juda asten osedi. Sonin` ushin ha`m Tuqim ulesi topirak astinda kaladi. Bunday xallarda ekinshi buuin araligi – epikotil so`zilip topirak betine bu`rtikti alip shigadi. Birinchi tu`r oniu jer u`sti , ekinshisi bolsa jer asti o`siw dep ataladi. Jer u`sti oniu eki u`lesli O`simliklarden paxta, loviya, ku`n gebag`ar, geshir, lablebi, kiyar ha`m basqalar ushin ha`r akterli.
Jer asti o`siw eman, nwxat, nastu`r tsiya siyakli O`simliklarding Tuqimlari ushin ha`r akterli. Solay kilip, eki u`lesli o`simliklerdin` maysasinda tomendegi bolimler ajiratiladi: tiykarg`i tamir, tamir moyni, gipokotil, Tuqim ulesi, epikotil, birinshi xakkiykiy japiraq ha`m u`sh ki bu`rtik. Bir u`lesli o`simliklerdin` maysasi basqasha du`ziliske iye. Misali, ќonirbaslilar shashak tamir ildiz sistemasina iye.
Bunday tamir sistemasi bu`rtik tamir menen birge yamasa bir neshe saat keyin kosimsha tamirlardin payda boliui menen baylanisli. Kosimsha tamirlar paxaldin tomengi boliminde o`sip shigadi. Tiykarg`i tamir uzak ospeydi. Sonin` ushin ha`m kosimsha tamirlar arasinda ajiralip tu`r maydi. Nalshe topirak betine koleoptil ja`rdeminde jarip shigadi. Topiraќ betinde koleoptil osedi ha`m onda maysaning da`slepki xaќiykiy japiraqlari ko`zge taslanip turadi. Solay etip, zigotadan kletkalardin bo`liniwi ha`m ajiraliui na`tiyjesinde Tuqim bu`rtigi ha`m onin` o`niwinen maysa ha`m de O`simlikting ha`m ma vegetativ organlari – tamir, paxal ha`m japiraqlar kaliplesedi.


Ekilengen tuqımlanıwdan keyin, tuqım tu’rtiginen tuqım payda boladı. Tuqım- sırttan tuqım qabıg’ı menen oralıp, ol urıq h’a’m toplanıp jıyılg’an awqatlıq zat endospermadan turadı. Tuqım urıg’ı ma’yek kletkası menen spermiyanın’ shan’lanıp shag’ılısıwınan payda boladı. Al, endosperma bolsa ekinshi yadronın’ sperma menen tuqımlanıwı na’tiyjesinde payda boladı. Sinegrid h’a’m antipod kletkaları jog’aladı, al integumentten tuqım qabıg’ı payda boladı, al ko’pshilik o’simliklerde nutsellus kletkaları urıq qa’liplesken da’wirde ah’qatlıq zat perispermada toplanadı.
T uqımnın’ ko’gerip shıg’ıwı ushın qolaylı jag’day bolmasa, ol ko’p waqıtqa shekem tınıshlıq h’alında boladı.U’nemlenip qor tu’rinde toplang’an azıqlıq zatlar tuqımnın’ qay jerinde: endospermadama, perispermadama qalay jaylasıwına qaray tuqım klassifikatsiyası tu’rlishe bolıp bo’linedi.