2. Nomoddiy aktivlarni xarakatini hujjatlashtirish. Nomoddiy aktivlarning analitik va sintetik hisobi

2. Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib taqsimlash (Rroduction method) yoki 
ishlab chiqarish usuli. Bu usul ob’ektning foydaliligi ishlatishning butun davrida uning 
jami ishlab chiqarish tegishli o‘lchov birliklari (natura, qiymat va mehnat o‘lchovlari)da 
baholanishiga asoslangan. Hisob-kitob qilinayotgan amortizatsiya ekspluatatsiya natijasi 
bo‘lib, unda hisobot vaqtlari hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmaydi.
Amortizatsiya ajratmalari bilan mahsulot birligi o‘rtasida bog‘liqlik bo‘lib, 
jamg‘arilayotgan amortizatsiya (accumulated depri-ciation) ortib boradi, aktivning qiymati 
esa, aksincha, kamayib boradi. Ushbu holda foydalanishning i - yildagi nomoddiy aktiv 
amortizatsiyasi quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladi:




1
i
n
i
q
q
i
П
П
)
T
D
(
A
; 
bunda D
q
- nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati; 
T
q
foydalanishning oxirgi n-yildagi tugatish qiymati; 
P
i
- n-yildagi ishlab chiqarish; 
P-foydalanishning butun davridagi jami ishlab chiqarish; 
n - ob’ektning xizmat qilish muddati. 
Masalan, sanoat mulk ob’ektlaridan foydalanib (foydalanish uchun huquqiy 
muhofaza patenti) olingan mahsulotlar birligi shartnoma bo‘yicha kirimga olingan 
patentning dastlabki qiymatiga nisbatan aniqlanadi.
3. Jadallashtirilgan hisobdan chiqarish usuli (Accelerated methods). Bu usulda 
amortizatsiya to‘g‘ri chiziqli usulga nisbatan ikki barobar tez hisoblanadi. Aktivning 
qiymatidan birinchi yilda oxirgi yilga nisbatan deyarli sezilarli qismi hisobdan chiqa-riladi. 
Shuning uchun amortizatsiyaning bu usulini ba’zi iqtisodiy adabiyotlarda «Soliq 
amortizatsiyasi» deb ham yuritiladi. Bunday amortizatsiyadan soliqqa tortiladigan foydani 
aniqlashda foydalanishi mumkin. Ishlab chiqarish jarayonlarining takomillashib borishi 
nomoddiy aktivlardan foydalanish muddatlarini qisqartirish, ularni muddatida hisobdan 
chiqarish kerakligini taqozo etadi. Jadalashtirilgan amortizatsiya usulining mohiyati 
shundan iborat-ki, nomoddiy aktivlardan foydalanishning dastlabki yillarida ular 
boshlang‘ich qiymatining asosiy qismi hisobdan chiqariladi. Bizning fikrimizcha ko‘ra 
bunga: 
birinchidan, nomoddiy aktivlardan eng ko‘p darajada foydalanish ularning dastlabki 
yillariga ko‘p to‘g‘ri keladi; 
ikkinchidan, amortizatsiya qilinadigan nomoddiy aktiv tez ma’naviy eskirgan 
taqdirda uni almashtirish yoki yangisini xarid qilib olish uchun maxsus zaxira yaratish 
maqsadga muvofiq; 
uchinchidan, amortizatsiya qilinadigan ob’ektlardan foydalanish-ning oxirgi yillariga 
to‘g‘ri keladigan, ularni tuzatishga sarflanadigan harajatlar ulushini ishlab chiqarish 

---

9 
tannarxiga ko‘paytirmasdan (amortizatsiya summasining bu yillarda kamayishi hisobiga) 
aks ettirilishi lozim. 
Jadallashtirilgan usulda amortizatsiya hisoblanganda sonlar, ya’ni kumulyativ usulini 
ham qo‘llash maqsadga muvofiq deb o‘ylay-miz. Chunki amaldagi me’yoriy hujjatlarda 
bu masalaga yetarlicha yondashilmagan. 
Amortizatsiya bo‘yicha sonlar yig‘indisi usulini qo‘llash yaxshi samara keltiradi. 
Sonlar yig‘indisi (Sum-of-the-years-digits method) bo‘yicha hisobdan chiqarish, ya’ni 
kumulyativ usul aktivni xizmat qilish yillari summasi orqali aniqlanadi va bu summa 
hisoblash koeffitsientida mahraj bo‘lib xizmat qiladi. Koeffitsientning sur’atida aktivning 
xizmat muddatining oxirigacha qolgan yillar soni turadi, bu teskari tartibda ko‘rsatiladi. 
Sonlar yig‘indisi-nomoddiy aktivdan foydalanishda yillar mobaynidagi tartib raqamlarini 
qo‘shishdan olingan summa bo‘lib, tegishli yilning amortizatsiya me’yori ob’ektning 
dastlabki qiymati bilan uning likvidlik qiymati o‘rtasidagi farqqa ko‘paytiriladi. Umumiy 
formula quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi. 
S
)
T
D
(
)
i
n
(
A
q
q
i





1
 ; 
bunda – S- jami yillar. 
Amortizatsiya boshlanadigan ob’ektlardan foydalanish muddati yetarlicha davomli 
bo‘lgan taqdirda sonlar yig‘indisi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: