2. Sharq allomalari asarlarida tarbiya masalalari

Dehqonlarga nisbatan:
Bularga qatilqil,harilqil o’zun
Tilin yo’qshi sozla, achuq tut yuzun.
(O’zing bular bilan aralashgin,qo’shilgin,
Tilda yaxshi so’zla, yuzingni ochiq tut).
Hunarmandlarga nisbatan:
Keraklik kishilar еma bu sena,
Yo’qo’n tut bularo’q tosulqay tona.
(Bular ham senga kerakli kishilardir,
Bularni yaqin tut, foydasi tеgadi (ey) baqodir)¹¹.
Yusuf Xos Hojibning mehnat ahli haqidagi bu fikrlari haqiqatan ham ularga nisbatan hurmat va ehtiromni anglatadi. Yusuf xos Hojibning mehnat tarbiyasiga oid progressiv qarashlari tarbiyaviy jihatdan diqqatga sazovordir.

16-asrning yirik mutafakkiri Alisher Navoiyning mehnatkash insonni ulug’lovchi, mehnat tarbiyasi haqidagi fikrlari «Hayratul abror», «Farxod va Shirin», «Mahbub-ulqulub» asarlari ham mavjud. Alisher Navoiyning xaqiqiy inson uchun eng yaxshi fazilatlardan biri mehnatsevarlik deb ko’rsatadi. U «Hayratul abror»ning beshinchi maqolatida kishilarning saxovatiga ko’z tikishdan ko’ra o’z qo’li bilan hayot kechirish ulug’roq va oliyjanobroq ekanligini «Hotam Toyi» hikoyatida kеltiradi.

Hotam Toyi bir kuni qo’y-qo’zilar so’ydirib, xalqqa katta ziyofat beradi. So’ng biroz dam olish uchun dalaga chiqadi. Unga yelkasida o’tin ko’tarib kеlayotgan bir chol uchraydi. Hotam Toyi unga «Dashtda yurib bexabar qolgandirsan, tashla bu og’ir yukni, Hotam to’yiga borib ziyofaida izzat ko’rgil», - deydi. Shunda chol kulib: «Ey, oyog’iga xirs band solgan, g’ayrat vodiysiga qadam urmagan kishi, sen ham bu tikan mehnatini chekkin va Hotamning minnatidan qutulgin», - deb javob qiladi.
Hotam Toyi cholning bu so’zlariga tan beradi va halol mehnat bilan kun kechirishi uning qimmatidan baland ekanligini anglaydi.
Alisher Navoiy mehnatning insonni go’zallashtirishi, faqat mehnat tufayligina insonning kamol topishi mumkinligini ta'kidlaydi. Shu maqsadda u qator mehnatsevar badiiy obrazlarni yaratadi. Masalan, «Farxod va Shirin» dostonining asosiy qahramoni Farxod ana shunday qahramonlar jumlasidandir. Farxod Armaniston o’lkasiga qadam qo’yganda, o’z yurtida qorandan o’rgangan tosh yo’nish hunarini ishlatib, og’ir mehnatdan ezilgan xalqqa yordam beradi. O’z hunari, mehnati tufayli bir tomondan xalqning og’ir mehnatini yengillashtirgan bo’lsa, ikkinchi tomondan sevgilisi Shirinning hurmatiga sazovor bo’ladi. Farxodning mehnatsevar va ijodkorligidan ilhomlangan Alisher Navoiy o’z dostonining ikkinchi nomini «Mehmonnoma» deb ataydi.
Mehnatga muhabbat, ijodkorlik dostonning markaziy masalalaridan biri bo’lib hisoblanadi.
Navoiyning «Mahbub-ul qulub» asarida esa turli ijtimoiy guruhlarning hayotidagi o’rnini bеlgilaydi, fazilat va nuqsonlarini ko’rsatadi. Dehqonlar tog’risida fikr yuritar ekan,
«Dehqonki dona sochar, yerni yormoq bila rizq yo’lin ochar. ... Olam ma'murliqi alardin va olam ahli masrurliqi alardin. harqayonki, qilsalar harakot, elga ham qut yetkurur, ham barakot»¹², - deb dehqonlarni, ya'ni, mehnatkash insonni ulug’laydi. Shu bilan birga shoir bu asarida tekinxo’rlarni, nojo’ya ish tutuvchi kishilarni, ochko’z va ta'magirlarni, mehnat qilmay hayot kechiruvchi shaxslarni tanqid qiladi.
Ma'rifatparvar shoir Furqat ham o’zining ma'rifiy she'rlarida ilm, hunar haqida fikr yuritar ekan, har bir sog’lom fikrlovchi insonni hunar egallashga da'vat etadi, hunarga mehr qo’ygan, uni o’rganishni da'vat etgan kishining jahonda qadri baland bo’lajagini uqtiradi.
Pedagog-shoir Hamza Hakimzoda Niyoziy esa maktab yoshlarni ilmli, odobli qilib tarbiyalashi va hunarga o’rgatishi kerak, - deb ta'kidlagan ekan,
ta'kidlaydi.
Xulosa
Ma’lumki, o’qituvchilik kasbi sharafli, lekin juda mashaqatli va murakkab kasbdir. Yaxshi o’qituvchi bo’lish uchun pedagogik nazariyani egallashning o’zigina yetarli emas. Chunki pedagogik nazariyada bolalarni o’qitish va tarbiyalash haqida umumiy qonun- qoidalar, tamoyillar, umumlashtirilgan metodik g’oyalar bayon etiladi, o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini e’tiborga olish ta’kidlanadi. Maktab hayoti, amaliy pedagogik jarayon esa juda xilma- xil, murakkabdir. Pedagogik nazariyaga mos kelmaydigan vaziyatlar ko’p uchrab turadi. Bu esa o’qituvchidan keng bilimdonlikni, puxta amaliy tayyorgarlik va yuksak pedagogik mahorat hamda ijodkorlikni talab etadi.
Shuningdek, o’qituvchida bolalarni yoqtirish, ular bilan ishlashga mayli borlik, xushmuomalalik, kuzatuvchanlik, keng fikrlay olish, tashkilotchilik, o’ziga va boshqalarga nisbatan talabchanlik kabi shaxsiy sifatlar mavjud bo’lishi zarurdir.
Pedagogik faoliyat – yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun xalq, davlat oldida javob beradigan, bolalarga ta’lim- tarbiya berishishi bilan shug’ullanadigan va bu ishga maxsus tayyorlangan odamlarning mehnat faoliyatidir. «Tegishli ma’lumoti, kasb tayyorgarligi bor va yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga ega», - deyiladi «Ta’lim to’g’risida»gi qonunda. O’qituvchining barkamol insonni tarbiyalash, unda milliy va umuminsoniy fazilatlarni tarkib toptirish vazifasi eng olijanob, yuksak va shu bilan birga eng murakkab vazifadir. har bir bola o’z xulq- atvoriga, xarakteriga ega. Bolalarni tarbiyalashda ularning anna shu o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish, o’rganish nihoyatda murakkab. Bunda odamlar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning murakkabligiga mos keladigan maxsus usullardan foydalaniladi. Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko’rayotgan yoshlar uning anna shunday xususiyatlarini bilishlari lozim. o’qituvchilik ixtisosining bu xususiyatlari uning kasbnomasida ifodalanadi.