2. Strategik rejalashtirish va byudjetlashtirishda ishlab chiqarish dasturi

Taktik yoki o’rta muddatli rejalashtirish. 3-5 yil muddatni qamrab olib, korxonaning uzoq muddatli maqsadlarga mo’ljallangan dasturlarini ish­lab chiqish yordamida amalga oshiriladi. Mazkur rejalashtirishda korxona maqsadining resurslar bilan bog’liq jihatlari tahlil qilinadi va turli xil moliyaviy ko’rsatkichlar o’rtasidagi mutanosibliklar aniqlanadi.
Strategik yoki uzoq muddatli rejalashtirishda korxonaning 5-10 yil muddatga belgilangan rivojlantirish konsepsiyasi ishlab chiqiladi. Bu konsepsiya korxonani bozorda barqaror holatni saqlash va o’z segmentiga ega bo’lish, eksport imkoniyatlarini kengaytirish, to’lov qobiliyatini yaxshilash, foydani eng yuqori darajaga olib chiqish va rentabellikni oshirish kabi strategik maqsadlariga erishishini ta’minlaydi. Strategik rejalar biznesni va tashkiliy tuzilmani belgilash, aniqlab olish bo’yicha tuziladigan bosh rejalar hisoblanib, alohida ehtiyoj bo’lmasa qayta tuzilmaydi. Ularga yangi texnologiyalarni joriy etish, yangi bozorlarni o’rganish va xaridorlarni jalb qilish kabilarni kiritish mumkin.
Uzoq va o’rta muddatli rejalar korxona strategiyasini, qisqa muddatli rejalar esa taktikasini amalga oshirishga ko’maklashadi.
Biznes-rejalashtirishni amalga oshirishda quyidagi tamoyillarga asoslaniladi:
- biznes-rejalashtirishning uzluksizligi;
- qo’yilgan maqsadga erishish yo’llaridan eng maqbulini tanlashga imkon beruvchi ko’p variantlilik;
- korxona xodimlarini rejalashtirishga to’liq jalb etilishini ta’minlovchi ishtirok etishlilik.
Biznes-reja nazarda tutilgan biznesning qisqa va tushunarliligini, belgilab olingan asosiy vazifa­larning to’g’ri yechimlarini topishga imkon beruvchi muhim qu­roldir.
Biznes-reja quyidagi tuzilmaga ega:
1. Biznes konsepsiyasi;
2. Hozirgi vaqtdagi vaziyat va korxona haqidagi qisqacha axbo­rot;
3. Biznes obyekti tavsifi;
4. Bozorni taktik tahlil etishning mavjudligi;
5. Tashkiliy reja, shu jumladan huquqiy ta’minot;
6. Xodimlar faoliyati va boshqaruv;
7. Ishlab chiqarish rejasi;
8. Marketing rejasi;
9. Yirik tavakkalchilik va xavf-xatarlar;
10. Moliyaviy reja va moliyaviy strategiya.
Biznes-reja ko’zda tutilgan biznesni asoslash va muayyan vaqt mobaynidagi natijalarni baholash uchun mo’ljallanadi.
Biznes-reja faoliyat yo’nalishini belgilab olishga va biznes boshqarishga imkon beruvchi harakat hisoblanadi. Shu sababli, uni ichki xo’jalik rejalashtirilishining uzviy qismi yoki ijro va nazo­rat uchun amaliy qo’llanma sifatida e’tirof etish mumkin.
Korxonalarda biznes-reja investisiyalarni yuqori daromad keltiradigan sohalarga yo’naltirishda ijobiy sa­mara beradi. Shu jihatdan u investorlar uchun biznesni moliya­viy mablag’lar bilan ta’minlashning qudratli vositasi bo’lib xiz­mat qiladi.
Biznes-reja nazarda tutilgan biznes muvaffaqiyatini kafo­latlashi va korxonaning tavakkalchilikka tayyorligini ta’minlashi kerak.
Yuqorida ta’kidlanganidek, biznes rejalashtirish - bu mahorat va san’atni talab qiluvchi jiddiy jarayondir.
Biznes rejalashtirishni jarayon sifatida amalga oshirish uchun quyidagi asosiy tamoyillarga rioya qilish lozim:
- korxona faoliyat ko’rsatayotgan muhitdagi o’zgarishlarga doi­miy moslashuvchanlik;
- rejalashtirishning moslashuvchanlik xususiyatlarini na­zarda tutuvchi uzluksizlik;
- manfaatlar muvofiqligi va integrasiyasiga asoslangan aloqadorlik;
- biznes-rejaning avval tuzilgan bo’limlarini umumlashti­rish asosidagi takrorlanuvchanlik;
- qo’yilgan maqsadga erishishning muqobil imkoniyatlardan eng ma’qulini tanlab olishga imkon beradigan ko’p variantlilik ;
- korxona barcha xodimlarini rejalashtirishga jalb etish nuqtai-nazardan jarayonni muhimligini nazarda tutuvchi ishtirok etish tamoyili;
- rejalashtirish jarayonida real muammolar va o’z-o’ziga baho berishni aks ettirishning aynan bir xilligi.
Biznes-rejalarning quyidagi o’ziga xos xususiyatlari va afzalliklari mavjud:
-o’zaro bog’liqlik munosabatlari bo’yicha: bunda ikkita mustaqil biznes-reja qiyosiy jihatdan tahlil qilinadi va ulardan muqobil hamda yuqori daromad keltiradigani tanlab olinadi;
-kutilayotgan daromad bo’yicha: xarajatlarni qisqartirish, ishlab chiqarishni rivojlantirish va texnologiyalarni yangilash hisobiga qo’shimcha daromad olish, bozorda munosib o’ringa ega bo’lish, biznesning yangi sohalarini o’zlashtirish, ijtimoiy samara va sifatga erishish;
-tashkiliy ishlar bo’yicha: aniq maqsadni belgilash, bozorni tadqiq etish va yuqori imkoniyatga ega loyihalar asosida rivojlanish yo’nalishlarini ishlab chiqish.
Ta’kidlash lozimki, texnik-iqtisodiy asoslanish (TIA) ham ko’p jihatdan biznes-rejaga yaqin turadi. Undan biznes-rejaning asosiy farqi strategik yo’nalishi va tadbirkorlik xususiyatida hamda korxona ichki imkoniyatlarini tashqi muhit ta’siridagi ishlab chiqarish, moliyaviy faoliyatning bozor xususiyatlari bilan o’zaro birikuvida namoyon bo’ladi.
Amaliyotda ko’pgina hollarda biznes rejalashtirish asossiz ravishda ichki xo’jalik rejalashtirilishi bilan bir xil deb qaraladi. Ammo, ular orasida quyidagi tafovutlar mavjud:

1. 
   ichki xo’jalik rejalashtirishidan farqli o’laroq, biznes-rejalashtirish korxona umumiy maqsadini emas, balki faoliyatning yangi turini rejalashtirish yoki biznes-rejaning mazmunini aniqlovchi eng muhim vazifalarni qamrab oladi. Biznes-reja, asosan, korxona rivojlanish strategiyasi va taktikasini ishlab chiqishga mo’ljallanadi, ichki xo’jalikni rejalashtirish esa yuqoridagilardan tashqari joriy va istiqbolli faoliyatning xilma-xilligini ham o’z ichiga oladi;
   

1. 
   biznes-reja, odatda, bajarilishi muayyan muddatlar bilan belgilangan innovasion loyihalarga ishlab chiqiladi, bu muddatlar tugashi bilan loyiha ustidagi olib borilayotgan ish tugallanadi. Ichki xo’jalik rejalashtirishi korxonani boshqarishning barcha davrlarida uzluksiz amalga oshiriladi. Bunda davriy va yillik rejani bajarish mobaynida tegishli tuzatishlar kiritilgandan keyin navbatdagi rejani amalga oshirishga o’tiladi va h.k. Biznes-reja nafaqat aniq, balki yanada torroq chegaralarga ega, har qanday ichki xo’jalik rejasi esa bunday aniq cheklovlarga ega bo’lmaydi;
   

1. 
   biznes-reja tadbirkorlarni yangi faoliyatni boshlashi va mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur resurslar, avvalambor moliyaviy resurslarga ega bo’lish, shuningdek, ishonchli sheriklar qidirib topish, asosiy moliyaviy ko’rsatkichlarni puxta tahlil qilishni talab etadi, bunda nafaqat ichki xo’jalik-ishlab chiqarish faoliyati, balki kredit, moliyaviy va bank tizimlarida tavakkalning mavjud darajasi hisobga olinadi. Ichki xo’jalik rejalari ko’proq xususiy ravishda foydalanish uchun biznes-rejalar esa investorlar va kreditlar olish uchun zarur, xolos;
   

1. 
   biznes-rejalar korxona rahbariyati ishtirokida ishlab chiqiladi. Ichki xo’jalik rejalashtirishini amalga oshirish bilan esa korxonaning tajribali menejerlari va bo’linmalar mutaxassislari shug’ullanadilar.
   

Ichki xo’jalik rejasini ishlab chiqishda har bir tadbirkorning shaxsan ishtiroki nafaqat real strategik va tezkor maqsadni ishlab chiqishga imkon tug’diradi, balki kelajakda xarajatlar va daromadlarni solishtirish asosida biznes-loyihani bajarishning eng mukammal shaklini tashkil etishni ham ta’minlaydi.