2. Strategik rejalashtirish va byudjetlashtirishda ishlab chiqarish dasturi

Pul mablag’lari byudjeti ko’rsatkichlari, ming so’mda

Moddalarningnomlari	yilga	Shu jumladan choraklar bo’yicha
		I	II	III	IV
1	2	3	4	5	6
1. Hisobot davri boshiga pul mablag’lari	1500,0	600,0	440,0	320,0	140,0
2. Hisobot davrida pul mab-lag’larining kelib tushishi	4340,0	975	1200	1200	965
shu jumladan: mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan	4000,0	900,0	1100,0	1100,0	900,0
Asosiy vositalarni sotishdan	-	-	-	-	-
Boshqa jihozlarni sotishdan	-	-	-	-	-
Qimmatli qog’ozlar muomalalaridan	60,0	-	30,0	30,0	-
Mulkni boshqa korxonalarga ijaraga berishdan	160,0	40,0	40,0	40,0	40,0
Olingan dividendlardan	-	-	-	-	-
Boshqa tushumlardan	120,0	35,0	30,0	30,0	25,0
Pul mablag’lari jami (1qQ2q)	5840,0	1575,0	1640,0	1520,0	1105,0
3. Hisobot davridagi jami to’lovlar, shu jumladan:	4550,0	1070,0	1110,0	1430,0	940,0
Xomashyo va materiallar sotib olishga	2000,0	400,0	500,0	700,0	400,0
Mehnat haqi xarajatlariga	1000,0	280,0	240,0	240,0	240,0
Soliqlar, yig’imlar va chegirmalarni o’tkazish to’lovlariga	200,0	50,0	60,0	40,0	50,0
Ma’muriy xarajatlarga	800,0	200,0	150,0	300,0	150,0
Qurilish xarajatlariga	450,0	100,0	100,0	150,0	100,0
Uskunalar va nomoddiy aktivlar sotib olishga qilingan xarajatlarga	100,0	40,0	60,0	-	-
Qimmatli qog’ozlar muoma-lalari bo’yicha xarajatlarga	-	-	-	-	-
Boshqa to’lovlarga	150,0	80,0	-	20,0	50,0
4. Pul mablag’larining yetarliligi (yetishmovchi-ligi) (1qQ2q-3q)	1290,0	505,0	530,0	90,0	165,0
5. Kredit va boshqa qarzlar olish	-	-	-	-	-
6. Kreditlar va boshqa qarzlarni qaytarish	100,0	100,0	-	-	-
7. Hisobot davri oxiriga pul mablag’lari qoldig’i (4q-6q)	1190,0	405,0	530,0	90,0	165,0

Jadval ma’lumotlaridagi hisobot davri oxiriga pul mablag’larining ijobiy qoldig’i 1740,0 ming so’mni tashkil etganligi korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini oshirishga imkoniyati mavjudligini ko’rsatadi.

Taxminiy buxgalteriya balansi korxona aktivlari va passivlarining hisobot davrigacha bo’lgan holatini aks ettiradi. Mazkur balans shaklini tuzish bilan bosh byudjetni tayyorlash jarayoni yakunlanadi. “Toshkentsut” aksionerlik jamiyatining 2004 yil uchun byudjetlashtirilgan taxminiy balansi 9-ilovada keltirilgan.
Korxonalarda byudjetlarni tuzish o’tgan yillarning haqiqiy xarajatlari asosida amalga oshiriladi. Bunda rejaviy va haqiqiy ko’rsatkichlarni taqqoslashda aniqlangan chetlanishlar kelgusi davr uchun tuziladigan byudjetda inobatga olinadi.
Byudjetlarni tayyorlashda quyidagi talablarga rioya qilinadi:

1. 
   ehtiyotkorlik va aniqlik tamoyillariga asoslanish;
   

1. 
   muvozanatlangan holda tuzish qoidasiga rioya qilish;
   

1. 
   moddiy, mehnat va pul birliklarida baholanish;
   

1. 
   byudjetni tuzishda javobgar qilib tayinlangan xodimning mas’uliyat bilan yondashishi talab qilinadi.
   

Shuningdek, byudjetlarni tuzish ularni tayyorlashda qatnashuvchi barcha bo’linmalar kelishuvi asosida amalga oshirilishi, keyin esa tasdiqlash uchun korxona rahbariyatiga taqdim etilishi lozim. Korxona rahbariyati ma’qullagach byudjet haqiqiy hisoblanadi. Tasdiqlagan byudjetga asoslanib xarajat va daromadlarning oylik rejalari tuziladi. Mazkur rejalar korxonada xarajatlarni boshqarish va iqtisodiy ko’rsatkich (sotishlar hajmi, sof foyda, aktivlar rentabelligi, foyda me’yori va h.k.)larning zaruriy darajasiga erishishga xizmat qiladi.
Byudjetlar oldiga qo’yilgan vazifalarga muvofiq, moslashuvchan va statik turlarga ajratiladi.
Statik byudjet korxonaning ishchan faolligini muayyan darajasida hisob-kitob qilinadi. Unda daromadlar va xarajatlar sotishlar darajasidan kelib chiqqan holda rejalashtiriladi.
Statik byudjet korxona moliyaviy natijalarining haqiqiyligini ifodalaydi hamda pul va foiz nisbatlaridagi ko’rsatkichlarning mutlaq raqamlarini taqqoslashga imkon beradi.
Statik byudjet ko’rsatkichlarini moslashuvchan byudjet ko’rsatkichlari bilan taqqoslashda sotishning haqiqiy hajmi e’tiborga olinmaydi ya’ni natijalarning qiyosiy tahlili keltiriladi.
16-jadval
Xo’jalik subyektining statik byudjeti, ming so’mda

№	Ko’rsatkichlar__Reja__Haqiqiy__Chetlanishlar'>Ko’rsatkichlar	Reja	Haqiqiy	Chetlanishlar^1 («s», «i»)
1.	Sotish hajmi, dona	150	200	50 (i)
2.	Sotishdan olingan tushum	45000	60000	15000 (i)
3.	Ishlab chiqarish xarajatlari	35000	41000	6000 (s)
4.	Marjinal daromad	10000	19000	9000 (i)
5.	Davr xarajatlari: shu jumladan: - sotish xarajatlari; - ma’muriy xarajatlar	6000 2000 4000	8000 3000 5000	2000 (s) 1000 (s) 1000 (s)
6.	Operasion foyda (4q-5q)	4000	11000	7000 (i)

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, ishlab chiqarish korxonasi statik byudjetda nazarda tutilgan ko’pgina ko’rsatkichlarga erishmagan.

Statik byudjetda ko’rsatkichlarni rejalashtirish amalga oshirilsa, moslashuvchan byudjetni tuzishda natijalarning omilli tahlil usulidan foydalaniladi.
Moslashuvchan byudjetda ishlab chiqarishning rejalashtirilgan hajmi tuzatish yo’li bilan hisob-kitob qilinadi. Unda sotish hajmini hisoblashning bir qancha muqobil variantlaridan foydalaniladi.
Moslashuvchan byudjetda ishlab chiqarish xarajatlari uchun avval mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan me’yorlar belgilanadi, keyin ushbu me’yorlar asosida haqiqiy sotish hajmiga mos keladigan ishlab chiqarishni rejalashtiriladigan hajmi aniqlanadi (6.3.-jadval).
17- jadval
Xo’jalik subyektining moslashuvchan byudjeti, ming so’mda

№	Ko’rsatkichlar	Haqiqiy bajarilgani	Haqiqiy bajarilganga moslashtirilgan byudjet	Haqiqiy byud-jetning mos-lashtirilgandan chetlanishi («s», «i»)^*^2
1.	Sotish hajmi, dona	3000	3000	-
2.	Sotishdan olingan tushum	300000	445000	145000 (s)
3.	Ishlab chiqarish xarajatlari	210000	350000	140000 (i)
4.	Marjinal daromad	90000	95000	5000 (s)
5.	Davr xarajatlari: shu jumladan: - sotish xarajatlari; - ma’muriy xarajatlar	55000 33000 22000	58000 33500 24500	3000 (i) 500 (i) 2500 (i)
6.	Operasion foyda	35000	37000	2000 (s)

Korxonada javobgarlik markazlari bo’yicha moslashuvchan byudjetlar tuzish xarajatlar va daromadlarni samarali boshqarishga, chetlanishlar bo’yicha tezkor choralar qabul qilishga, ijobiy va salbiy chetlanishlarni rejalashtirilgan foyda summasiga mos ravishda tuzatib borishga imkon yaratadi.

Shunday qilib, korxona faoliyatini strategik rejalashtirishda byudjetlashtirish aylanma va moliyaviy resurslar, investisiya faoliyati uchun moliyalashtirish mablag’larini jalb etish, xara­jatlar va daromadlar, pul mablag’lari harakati to’g’risida zarur ma’lumotlar olish imkonini beradi.
3. Byudjetlashtirishda ishlab chiqarish dasturi
Xo’jalik yurituvchi subyektlarning ishlab chiqarish dasturini tuzish korxona faoliyatini byudjetlashtirishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Byudjetlashtirishda ishlab chiqarish dasturi mahsulot ishlab chiqarish va sotishning yillik hajmi, nomenklaturasi, tovarlar va xizmatlar bozori talabi asosida sifat va muddatni tavsiflovchi kompleks rejani o’zida namoyon etadi.
Buyurtmachilarning talab va taklif qonuni talablari asosida tovarlarga bo’lgan ehtiyoji, tuzilgan shartnomalar va buyurtmalarning mavjud portfeli, shuningdek, mahsulot (ish, xizmat)larning taklifi korxona ishlab chiqarish dasturining asosini tashkil etadi.
Ishlab chiqarish dasturini tuzishda turli usullar: darajali taxminlash, vaziyatli rejalar tuzish, chiziqli dasturlash, mahsulot (ish va xizmat)lar turlarini diversifikasiyalash (kengaytirish) qo’llaniladi.
Darajali taxminlash sotishlar va foydaning kutilgan hajmini uchta: maksimal, ehtimol, minimal nuqtalari bo’yicha avvaldan rejalashtirishni nazarda tutadi.
Vaziyatli rejalashtirish korxona ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish jarayoni bilan bir qatorda beqaror bozor sharoitlarida uni amalga oshirishda ham bir qancha qulayliklar tug’diradi.
Ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish, odatda, uch bosqichda amalga oshiriladi:
1) butun korxona uchun yillik ishlab chiqarish rejasini tuzish;
2) rejalashtirilayotgan hisobot davri uchun ustuvor maqsadlarni aniqlash;
3) yillik ishlab chiqarish rejasini korxonaning alohida bo’linmalari yoki ishtirokchilar bo’yicha taqsimlash.
Amaliyotda ishlab chiqarish dasturini rejalashtirishning «quyidan yuqoriga» yoki nomarkazlashtirilgan holda, «yuqoridan quyiga» yoki markazlashtirilgan holda va takroran rejalashtirish ko’rinishlari qo’llaniladi.
Quyidan yuqoriga rejalashtirish shuni anglatadiki, bunda ishlab chiqarish rejasi boshqarishning quyi darajasida ya’ni korxona bo’linmalarida va funksional xizmatlar bo’yicha tuziladi.
Yuqoridan quyiga rejalashtirilganda rejalar butun korxona bo’yicha ishlab chiqiladi va bo’linmalar uchun tezkor rejalashtirish asos bo’lib xizmat qiladi.
Takroran rejalashtirish korxona rahbariyati bilan barcha bo’linmalar va funksional xizmatlar o’rtasidagi uzviy o’zaro hamkorlikni nazarda tutadi.
Korxona yoki uning bo’linmasining yillik ishlab chiqarish hajmi mahsulot birligini mos taxminiy bozor baholariga ko’paytirish orqali quyidagi formula bilan hisoblanadi:

bu yerda:
M₀ - korxonaning umumiy ishlab chiqarish dasturi, so’m;
M_n, M_r, M_u - mahsulot (ish va xizmat)lar yillik hajmi, dona;
B_n, B_r, B_u - mahsulot (ish va xizmat)lar birliklarining taxminiy bozor baholari, so’m/dona;
n, p, y - mahsulot (ish va xizmat)larning nomenklaturasi.
Korxona ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish mahsulot sotish rejasini tuzishdan boshlanadi. Unda har bir mahsulot, shuningdek korxona faoliyatining kelgusi davrida amalga oshiriladigan ishlar va xizmatlar ko’rsatiladi. Bir maromda mahsulot yetkazib berilganda rejalashtirilgan muddatda sotishlar hajmini topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

bu yerda,
Ms - mahsulot sotishning rejalashtirilgan hajmi;
Tu - tovarlarni o’rtacha bir kunda sotish miqdori;
Sr - sotishning rejalashtiriladigan davri (kun, oy, kvartal, yil).
Sotishlarning rejalashtiriladigan hajmini bozor segmentlari bo’yicha quyidagi shaklda shartli misollar yordamida ifodalash mumkin (5.4.-jadval).
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, X va U iste’molchilar talabi 2001 yilning to’rtinchi choragigacha o’sib borgan, keyin esa kamaygan.
Bu kabi holatlarni chuqur tahlil qilish kelgusida sotish rejasini tuzishda yuqori samara beradi.