2-tema: Arnawlı atamalar. Ilimiy informaciya

2.Taraw sózlikleri menen islesiw
Terminler sózlik quramdaǵı arnawlı túrde arnawlı uǵımlardı definitivlik anıqlawshı leksikalıq birlikler qatlamınan ibarat. Termin - ózgeshe leksikalıq birlik, ol sózlik quramnıń basqa birliklerinen ayrıqsha belgileri arqalı ayırılıp turadı. Usıǵan sáykes til iliminde termindi anıqlawdıń norması júzege keldi. Bul belgiler belgili bir nızamlılıq tiykarında terminge baha beriw ulıwma terminologiyalıq qatlamnıń mazmunın hám xızmetin túsiniwde, onı durıs paydalanıwda teoriyalıq jaqtan da, ámeliy jaqtan da úlken áhmiyetke iye. Terminlerdiń payda bolıwı hám jasalıwı ulıwma sózlik quramǵa tán rawajlanıw nızamlılıqlarına qáliplesken usıllarǵa hám ulıwma xalıqlıq úlgilerge tiykarlanadı. Olardıń payda bolıwı da, jasalıwı da obyektiv xarakterde boladı. Degen menen terminlik qatlam sózlik sostavtıń eń háreketsheń hám úzliksiz ózgerisler enip otıratuǵın ajıralmas bólegi. Sonlıqtan termilerdi qabıl etiw hám paydalanıw barlıq waqıtta ulıwma xalıqlıq baqlawdı, tártiplestirip otırıwdı talap etedi. Bul jaǵday olardıń unifikaciyalıq sistemalılıǵın támiyinlewge járdem etedi. Jeke tillerdiń terminologiyasın baqlap, konkret ilajlar qollanıp barıwǵa qaratılǵan rásmiy terminologiyalıq komitetke usınday wazıypa júklenedi. Terminlerdi qabıl etiwde sóylew mádeniyatınıń barlıq tárepleri tolıq esapqa alınıwı shárt. Terminlerdiń tilde qollanılıwında kórkem ádebiyattıń da ornı ayrıqsha. Joqarıda keltirilgen mısallarǵa tiykarlanıp sonı aytıw múmkin, terminlerdiń jazıwshı-shayırlardıń dóretpelerinde keń qollanılıwı olardıń xalıq arasında da keń túrde óris alıwına, en jayıwına sebepshi boladı eken. Álbette, dóretiwshi adamlar, kóbinese, terminlerdi stillik maqsette, kórkem obraz boyawları menen beredi. Bul orında termin sózlerdiń dál terminlik mánisinen kórkemlik mazmunı basımıraq bolıp keliwi de múmkin. Degen menen shayır sol termindi keltirgende onıń negizgi mánisine de júzlenedi hám sonıń tiykarında termindi qollanıladı. Bunnan kórkem shıǵarmalarda qollanılıp atırǵan terminler az da bolsa óziniń terminlik mánis-mazmunın alıp júrgenligin kóremiz.
Qaraqalpaq tiliniń szólik quramındaǵı terminler tematikalıq jaqtan turmıstıń arnawlı tarawların óz ishine alatuǵın bir neshe toparlardan turadı. Bul toparlar sol turmıs tarawları boyınsha dóregen arnawlı uǵımlardı, soǵan sáykes atamalardı qamtıydı. Máselen, lingvistikalıq, ximiyalıq, matematikalıq, jámiyetlik-siyasıy t.b. Olardıń hárbiri ulıwma terminler sistemasında terminologiyalıq shaqapshalar túrinde qáliplesken. Sol sıyaqlı sawda-satıqtıń, texnikanıń rawajlanıwı menen tilimizge kóp ǵana jańa termin sózler kirip kele basladı. Bulardı biz shayır Ibrayım Yusupovtıń qosıqlarında da kóriwimizge boladı. I.Yusupovtıń dóretpelerinde de hár qıylı tarawlarǵa baylanıslı terminlerdi ushıratıw múmkin. Bunnan shayırdıń ilim-pánniń kóp ǵana tarawlarınan xabardar ekenligi sáwlelenip turadı.
Til – óziniń mánisi, xızmeti hám qurılısı boyınsha ashıq, sheksiz hám dinamikalıq sistema. Bul ayrıqshalıq eń birinshi gezekte sózlik sostavta kórinedi. Sózlik sostav qollanılıw shegarası kózqarasınan túrli xarakterde: bir toparı sóylewde heshqanday shekleniwshilikti bilmeydi, sol tilde sóylewshi hárbir kollektiv aǵzasınıń sózligi ushın aktiv. Sózlerdiń bul toparı sózlik sostavtıń tiykarǵı qatlamın quraydı. Al, ekinshi toparı qollanılıw órisi boyınsha sheklengen xarakterge iye. Til iliminde usı kózqarastan sózlik sostavtı eki toparǵa bólip qaraydı: ulıwma qollanılıwshı sózler hám qollanılıw órisi sheklengen sózler. Keyingi toparı dialektizmlerdi, argotizmlerdi, tar kólemli professionalizmlerdi, sonday-aq tilde kólemli jaǵınan keń qatlamdı quraytuǵın arnawlı professionallıq-terminlik leksikanı óz ishine aladı. Professionallıq-terminlik leksikanı arnawlı leksika dep ataydı. Onda terminler ayrıqsha orındı iyeleydi.
Terminler arnawlı uǵımlardı logikalıq jaqtan dál anıqlaw maqsetinde qollanılatuǵın nominaciyalıq atamalardan ibarat. Olar ádettegi leksikalıq birliklerden arnawlı definitivlik xızmeti arqalı ayırılıp turadı. Terminler ilim menen texnikanıń, sanaat penen awıl xojalıǵınıń, siyasıy hám mádeniy turmıstıń rawajlanıwı nátiyjesinde payda boladı, qáliplesedi hám paydalanıladı. Qaysı tildi alıp qarasań da, onıń sózlik sostavınıń ádewir bólegin terminler quraydı. Aytayıq qaraqalpaq tiliniń sózlik sostavı sońǵı jıllar ishinde socialistlik turmıstıń xáwij alıwı, qaraqalpaq tiliniń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi, ilim hám texnikanıń, óndiristiń, jámiyetlik-siyasıy hám xalıq mádeniyatınıń órkenleniwi menen tolıp atırǵan terminler menen bayıdı. Nátiyjede sózlik sostavta basqa sózlik qatlamlardan ayrıqsha belgileri arqalı parıq qılatuǵın terminler sisteması payda boldı. Qaraqalpaq til biliminde leksikologiyanıń ajıralmas bir tarawı bolǵan terminologiya júzege keldi. Terminologiyalıq leksika xarakteri, mánisi hám arnawlı xızmetine baylanıslı qospalı xarakterge iye. Ásirese, onıń qospalılıǵı ayrıqsha sociallıq belgililiginde kórinedi, sonlıqtan da terminologiya ulıwma xalıqlıq baqlawda boladı. Usı tarawdaǵı barlıq ózgerisler rásmiy esapqa alıp barıladı, ádebiy tildiń normalarınıń obyektiv talaplarına sáykes ilajlar kóriledi. Terminlerdiń qollanılıw órisi jazıwshı-shayırlardıń shıǵarmalarında da óz kórinisin tawıp otıradı. Máselen, I.Yusupovtıń qosıqlarında ushırasatuǵın terminlerdi anıqlaw, olardı analizlew arqalı shayır jasap ótken dáwirdiń ruwxı, sol zamannıń turmıs dárejesin anıqlaymız. Qanday terminler qollanılǵanına qaray ilim hám texnikanıń rawajlanıwı, xalıq arasında keń óris alıw jaǵdayların da baqlap otıramız. Shayır dóretpelerinde ilim-pánniń kópshilik tarawlarıan baylanıslı terminelr jiyi qollanılǵan. Ásirese onıń 2004-jılı shıǵarılǵan toplamında jańa turmıs, jańa zaman kelbetin sáwlelendiriwshi ekonomikaǵa baylanıslı birqatar terminlerdi ushıratıw múmkin.