2-tema: Arnawlı atamalar. Ilimiy informaciya

Muhammed Ibn Musa al-Xorezmiy
Xorezmiy, Abu Jafar (Abu Abdulloh) Muhammed ibn Musa al-Xorezmiy (783, Xiva - 850, Baǵdad) - matematik, astronom, geograf, ilim tariyxındaǵı dáslepki enciklopedist ilimpazlardan biri. Dáslepki bilimdi Xiywa qalasında alǵan hám jetik alım bolıp qáliplesken.
Amerikalı tariyxshı George Sarton Xorezmiydi „Óz dáwiriniń eń ullı matematigi, eger barlıq jaǵdaylar itibarǵa alınsa, barlıq zamanlardıń eń ullı matematiklerinen biri“, dep bahalaǵan. Bunday bahalaw Xorezmiydiǹ matematika tariyxında tutqan ornınıǹ kútá úlken ekenligin kórsetedi. Biziǹ eramızǵa shekemgi VI ásirden eramızdıǹ V ásirine shekem gúllengen grek mádeniyatı IV ásirge kelip kriziske ushıradı. 415-jılda grek iliminiǹ ǵáziynesi bolǵan Iskandariya kitapxanası wayran etilip, mıńlaǵan kitaplar jaǵıp jiberildi. Nátiyjede ilim rawajlanıwdan toqtap, hátteki qolǵa kirgizilgen tabıslar da umıtıla basladı. IV-VIII ásirlerde Qıtay hám Hindstandaǵı ayırım ilimpazlar iskerligin esapqa almaǵanda, Konstantinopol (Vizantiya) hám Gandishapurda (Irannıń házirgi Huziston wálayatında) jan saqlaǵan grek ilimpazları grekshe kitaplardı saqlaw, awdarmalaw, sholıw islew menen de shuǵıllanǵan, diniy mútajlikler sebepli ayırım astronomıyalıq baqlawlar alıp barılǵan. IX ásirde Arab xalifalıǵı kúsheyip, onıń paytaxtı Baǵdad úlken ekonomikalıq-sociallıq orayǵa aylandı hám bul jerge alımlar kele basladı. Ilimpazlar hind tilindegi kitaplardı arab tiline awdarma isledi, arab tilinde dáslepki túsindirmeler jazıldı. Lekin ilim-pán jańa shoqqılardı iyelewi ushın onı jańa rawajlanıw basqıshına kóteriw kerek edi. Tariyxshı ilimpaz Joqlıq Mets sózi menen „Musulman renessansı“ dep atalǵan ilim tariyxındaǵı bul hádiyse birinshi náwbette Xorezmiy atı hám ilimiy jetiskenlikleri menen baylanıslı. Xorezmiy Baǵdad qalasında grek iliminiǹ jetiskenliklerin úyrenedi, hind hám Iran dárekleri, hátte tikkeley Bobildan kelgen ayırım faktler hámde Qıtay dárekleri menen de tanısadı, olardı óziniń zárúr jańa ashılıwları menen bayıtadı hám ilim tariyxında máńgi ız qaldırǵan fundamental dóretpeler jaratadı. Sol sebepli Xorezmiy ózinshe ámeldegi bolǵan civilizaciya miyrasların sintez etip, bayıtıp jáhánge jayǵan ilimpaz esaplanadı.
Xorezmiy algebra pánine tiykar salǵanı, bul pán termini onıń „Kitap qısqa min esap aljabr valmuqobala“ („Aljabr valmuqobala esabı haqqında qısqasha kitap“) dóretpesi atınan kelip shıqqanı bárshemizge málim. Lekin geyde Xorezmiy tek ózinen aldın belgili bolǵan sızıqlı hám kvadrat teńlemeler sheshiw usılın sistemaǵa salǵan, degen kóz qaras ushıraydı. Bul pikir Xorezmiy dóretpesi sol temadan baslanǵanlıǵı sebepli payda bolǵan. Xorezmiydiǹ kitabı, birinshi náwbette, algebralıq esapqa arnalǵan. Kitap atı eki zárúrli algebralıq ámel - aljabr hám almuqobala menen atalǵan. Xorezmiy dóretpesi XII ásirdiń baslarında kremonalı Gerardo, chesterli Robert tárepinen latınshaǵa awdarma etilgen, atı qısqarib „aljebra“ (fransuz, ingliz tillerinde), „algebra“ (nemis, orıs tillerinde) dep atala baslaǵan hám pán atamasına aylanıp ketken.