2-tema: Psixikaliq rawajlaniw hám oniń dáwirlerge bóliw mashqalası. Joba

2-tema: Psixikaliq rawajlaniw hám oniń dáwirlerge bóliw mashqalası.
JOBA:

1. 
   Psixikalıq rawajlaniw haqqinda túsinik, oniń ózine say ózgeshelıklerı. Psixikalıq rawajlaniwdıń tiykarǵi nizamlıqları.
   
2. 
   Psixikalıq rawajlaniwdıń tiykarǵi faktorları: biogenetik hám sotsiogenetik faktorlar, rawajlanıwdı dawırlestirıw mashqalası (psixolog alımlardıń pikirlerı).
   
3. 
   Psixikalıq rawajlaniw hám tálım ortasindaǵı óz-ara baylanıs, túrlı jas dáwirlerde jetekshi xızmet túrlerı (nárestelık dáwirınde, bóbeklık, dáslepki balalıq dáwirınde, mektepke shekemǵi dáwirınde, kishi mektep jası dáwirınde, ósmirlık, dáslepki óspirınlık dáwirınde hám t.b.)
   
4. 
   Psixikalıq rawajlaniwda jas dáwir krızisi: nárestelık dáwirı, dáslepki balalıq dáwirı krızisi, kishi mektep jası krızisi, ósmirlık, erte jaslıq dáwir krızisi haqqında ilimiy bilımlerdıń payda etiw.
   

Adam shaxsiniń psixikalıq rawajlaniwı hám oniń qálıplesiwı quramalı izertlew protsesi bolıp tabiladı. Oniń ózine tán qásiyetlerı hám nizamlıqların tiykarı ilimiy bilıw, oqiwshi shaxsina pedagogikalıq jaqtan tásir kórsetiwdıń zárúrlı shárti.

Insan - biosotsial tirı jan. Oniń birlıgi, bir jaqtan, adamniń psixikalıq, tuwılma ráwıshte payda bolǵan qásiyetlerı (misalı, kórıw yamasa esitiw seziwlerıniń, sonday-aq joqarı nerv dúzilısiniń ózine tán qásiyetlerı), ekinshi jaqtan xizmettiń (ańlanǵan) sanalı sub`ekti hám sotsial júkselıwdıń aktiv qatnasiwshisi sipatinda oniń minez-qulıq. (misalı, moralıq ádetler) qásiyetlerınde payda boladı.
Adam psixikasi hám is-háreketinde kórınetuǵin bul qásiyetlerdı neler qatarına kirgiziw múmkin? Insan psixikasi biologiyalıq ma yamasa tarıyxiy xarakterge iyeme?
Adam shaxsiniń júzege kelıwı hám psixikalıq rawajlaniwına tásir etiwshi faktorlardıń mashqalasi óz maǵanasi tárepten ideyalıq xarakterge iye. Soniń ushin, bul máseleni sheshiwge bir-birıne qarama-qarsi bolǵan túrlı aǵimlar, jónelısler júzege kelgen. Adam shaxsiniń júzege kelıwın túsindırıwge maydanǵa kelgen birınshi aǵim biogenetik kontseptsiya bolsa, ekinshi aǵim sotsigenetik kontseptsiya bolıp esaplanadı. Adam shaxsiniń júzege kelıwın túsindırıwge intilıwshi biogenetik aǵim XIX ásirdıń ekinshi yarıminda payda boldı. Bala psixikalıq qásiyetlerıniń tuwmalıǵi haqqindaǵi tálıymat usi waqitǵa deyin geypara psixologiya mekteplerıniń tiykarın shólkemlestirıp kelmekte. Bul tálıymat adam psixikasiniń barlıq wlıwma hám indıvidual ózgeshelıklerı tábiyat tárepinen belgilengen, oniń biologiyalıq dúzilıwıne teńlestirılgen al psixikalıq rawajlaniw násillık jolı menen burınnan belgilenip, adam organizmine jaylastirılǵan. Sol ózgeshelıklerdıń jetilısiw protsessinen ibarat dep aytadı. Násillık qásiyetler tuwılma jol menen násilden násilge tayin halda berıledı, biraq sonday bolıwına qaramay bul aǵim táreptarları adam shaxsi hám oniń barlıq ózgeshelıklerı (ishki nizamlar) tiykarında yaǵniy násillık qásiyetler negizinde júzege keletuǵin nárse, biologiyalıq faktorlarǵa baylanislı boladı.
Biogenetik tálıymat insan uqiplıqlarıniń rawajlaniw dárejesi (múmkinshilıktiń shegarasi oniń eń joqarı nuqtasi) taǵdır tárepinen belgilenip qoyilǵanlıǵin oqiwshi imkaniyatları hám uqiplıqların arnawlı tetsler járdeminde aniqlap, soń tálım protsessin oniń násillık tárepten belgilengen rawajlaniw dárejesine sáykes bólıwı, olardıń aqilıy zeyinlı dárejelerıne qarap túrlı dárejedegi mekteplerde oqip alıwı zárúr dep aytadı.
Bul aǵim táreptarlarınan amerıkalı psixolog E.Torndayn oqiwshilardıń tábiyǵiy kúshlerı hám «tuwma meyiler»in psixikalıq rawajlaniwdıń jetekshi faktorı etip kórsetip, ortalıqtiń, tálım tárbiyaniń tásirı – ekinshi dárejelerı dep aytadı.
Avstralıyalıq psixolog K.Byuler balalardıń tek ǵana aqilıy rawajlaniwın emes, al moralıq rawajlaniwın da násillık jaqtan belgilengen dep uqtiradı.
Amerıkalıq pedagog hám psixolog Dj. Dyúi adamniń shaxsin ózgertip bolmaydı, adam násil tásirınde payda bolǵan zárúrlıklerı hám psixik qásiyetlerı menen tuwıladı. Bul zárúrlıkler hám psixik qásiyetlerı menen tuwıladı. Bul zárúrlıkler hám psixik qásiyetler tárbiya protsessinde kórınip, gey waqitları ózgerıwı, tárbiyaniń bolsa ólshemin belgilep berıwshi kórsetkishler dep esaplaydı.
Venalıq vrach psixolog Z.Freyd usi aǵim táreptarı sipatinda shaxstiń aktivlıgin, oni háreketke keltirıwshi kúshlerdı tómendegishe túsindıredı. Adam óziniń qádımgi haywanat tárezinde awlad ajdadlarınan násillık jol menen ótken instinktiv meyilerdıń kórıniwı menen aktiv esaplanadı.. Z.Freydtiń pikirınshe, instinktiv meyiler jinisiy instinktler tárızinde kórınedı. Z.Freyd shaxstiń aktivlıgin aldı menen jinisiy meyiler menen baylanistiradı. Biraq instinktiv meyiler jámiyette haywanatlardaǵiday erkin kózge taslanbaydı.
Jámiyettegi topar turmisi adamdı ondaǵi bar instinktiv meyilerdı (yaǵniy jinisy meyilerdı) kóp tárepten sheklep qoyadı. Sonlıqtan adam óziniń kóp instinktlerı hám meyilerın tormozlawǵa májbúr boladı. Oniń tálıymatina kóre tormozlanǵan instinkt hám meyiler joǵalıp ketpeydı, bizge belgisiz bolǵan sanasizlıq dárejesine ótkerılıp jiberıledı. Sanasizlıq dárejesindegi bunday instinktler hám meyiler hár qiylı «kompleksler»ge birlesedıler, adam shaxsi aktivlıginiń haqiqiy sebebi áne usi «kompleksler»dıń kórıniwı. Z.Freydtiń tálıymatinan oniń ashiqtan-ashiq biologizatorlıq tarqatiwshisi ekenlıgi, Adam shaxsiniń aktivlıgin jinisiy meyilerden ibarat ekenlıgi haqqindaǵi teorıyasi ilimiy tiykarǵa iye emeslıgin aytip ótiw múmkin. Bunday tálıymatlardan kóbinese dın (jetekshelerı) qáwenderlerı keń paydalanip adamniń táǵdırı áne sol ilımler menen tiǵiz baylanisda dep uqtiradı.
Adam shaxsiniń júzege kelıwın úyreniw dawaminda payda bolǵan jáne bir tálıymat sotsiogenetik kontseptsiya uqiplıqlardıń jetilısiwın tek dógerek átiraptaǵi ortalıqtiń tásirı menen túsindıredı. Bul jónelıs óz dáwirı ushin jetekshi esaplanǵan. XVIII ásir frantsuz ilımpazi K.Gel`vetsi tálıymatinan baslanǵan. K.Gel`vetsiydıń tálıymatina kóre barlıq adamlar aqilıy hám moralıq rawajlaniwı ushin tuwılǵaninan aq bir xil tábiyǵiy múmkinshilıkke iye boladı. Soniń ushin adamlardıń psixik qásiyetlerındegi ózgeshelık, tek ǵana ortalıq hám tárbiyaniń hár qiylı tásir etiwı menen júzege keledı dep túsindırıledı. Bul teorıya adamlardıń psixikalıq ruwxiy, aqibette sotsial teńsizlıgi olardıń tuwma qásiyetlerı degen tálıymatqa qarsi qaratilǵan edı. Qul teorıyaniń shet mámleketlerdegi házirgi túrlı jetekshilerı psixikaniń rawajlaniwında sotsial ortalıqtiń úlken rolı barlıǵin aytadılar. Insan shaxsiniń dúzilısin úyreniw dawaminda júzege kelgen sotsiogenetik kontseptsiya pánde eksperımentlerdıń rawajlaniwı menen baylanislı. XVII ásirdıń aqirı XVIII ácirdıń baslarında tábiyǵiy pánler tez pát menen rawajlana baslaǵan. Usi waqitta hámmeniń itibarı kútilmegen tájirıbyge qaratilǵan edı. Bul hádıyse insan shaxsiniń payda bolıw máselesine de tásir etpey qalmadı.
Sotsiogenetik kontseptsiya táreptarları adamniń pútkil jetilısiw, sol qatarı, jeke ózgeshelıklerdıń payda bolıwı, tiykarınan tájirıybege baylanislı. Bul teorıyada shaxsda júz beretuǵin ózgerıslerdı jámiyettiń dúzilıwı, sotsialasiw usiları átiraptaǵi adamlar menen ózara múnásibet baylanisları tiykarında túsindırıledı. Bul tálıymatqa kóre Adam biologik tur sipatinda tuwılıp turmastaǵi sotsial sharayatlardıń tuwrıdan tuwrı tásirı astinda shaxsǵa aylanadı. Misalı, anglıyalıq ilımpaz Djon Lokk dúńyaǵa kelgen bóbektiń ruwxiy «taza taxta»ǵa uqsatadı. Oniń pikirınshe balaniń «taza taxta» siyaqlı ruwxina nelerdı jaziw tolıǵi menen úlken adamlar Erkine baylanislı. Soniń ushin balaniń qanday Adam bolıp jetilısiwı, yaǵniy onda qanday jeke qásiyetlerdıń bólıwı bala turmistan alatuǵin tájirıybege, ózgeler menen qarım-qatnas protsessinde alatuǵin ómirlık túsinik hám kóz qaraslarına baylanislı dep uqtiradı. Eki jónelıs táreptarları óz máplerıniń sirtqi tárepten bir-birıne qarsi bolıwına qaramay, adamniń psixik ózgeshelıklerın násilık, biologiyalıq faktorlar tásirınde yamasa ózgermes ortalıq tásirınde burınnan belgilengen hám ózgermes nárse deb aytiladı.
Adam shaxs sipatinda qanday da bir xizmette qálıplesip baradı, rawajlanadı, oniń aktivlıgi kórıneletuǵinlıǵi belgilı. Egerde haywanlar dógerek átiraptaǵi sirtqi ortalıqqa passiv úyrenisip turmis xizmetlerınde tábiyattaǵi yaǵniy sirtqi ortalıqtaǵi tayin zatlardan paydalansalar, al adam dógerektegi sirtqi ortalıqqa aktiv tásir kórsetip, oni óz erkine moyinlandıradı hám de ózgertip óz zárúrlıklerın tolıqtirıwǵa xizmet ettiredı.
Baqlawlar protsessinde usi nárse málım boldı ol adamdaǵi tuwılma násillık mexanizmler oniń psixikalıq rawajlaniwına tásir kórsetedı, biraq oniń mánisinde jeke qásiyetlerınde belgilep bere almaydı. Aytip ótiw tiyis, ortalıq bala psixikasin rawajlandırıwda belgilı rol` atqaradı. Tek buniń ushin balani oqitip atirǵan adamlardıń tásirı nátiyjesinde bala sol jaǵdaydı aktiv úyrenip alıwı tábiyǵiy esaplanadı.
Psixologiya páni zamanagoy tálıymatqa tiykarlanǵan halda Adam shaxsiniń payda bolıwın tiykarınan úsh faktordıń tásirıne baylanislı ekenlıgin dálıler menen kórsetip beredı. Olardan:

• 
  Birınshisi- Adam tuwılıp er jetetuǵin sirtqi sotsial ortalıqtiń tásirı.
  
• 
  Ekinshisi – adamǵa uzaq waqit dawaminda bárhula berıletuǵin tálım tárbiyaniń tásirı.
  
• 
  Úshinshi – adamǵa tuwılma, tayin halda berıletuǵin násillık qásiyetlerdıń tásirı.
  

Hár bir Adam ózine tán, basqalarda joq sotsial ortalıqta aniq sotsial munasebetlerde, yaǵniy shańaraq, jámiyet, adamlar arasinda jasap er djetiwı qálıplesiwı belgilı.
Bul sotsial munasebetlerge Adam jámiyet aǵzasi sipatinda, belgilı klasstiń ol yamasa bul sotsial topardıń aǵzasi sipatinda hám aqirında shólkemlestirılgen hám birıgiw dárejesi hár qiylı bolǵan belgilı jámááttiń aktiv aǵzasi sipatinda qatnasadı.
Shaxstiń mánisi óz tábiyati tárepinen sotsial xarakterge iye. Shaxstaǵi barlıq psixikalıq ózgeshelıkler, dóretiwshilıginiń rawajlaniw ob`ektlerı oniń átirapindaǵi sotsial ortalıqta jámiyette boladı. Adam shaxsi sebeplı baylanista bolıp, oniń sotsial turmisi menen belgilenedı. Áne usi mániste jeke adamniń jetilısiwı adamlar menen munásebette júzege keletuǵin sotsial tájirıybeni iyelew protsessinen ibarat. Buniń nátiyjesinde adamniń psixikalıq ózgeshelıklerı, moralıq qásiyetlerı, xarakterı, erki, qiziǵiwı, dúńya qarasi júzege keledı, ortalıq, belgilı maqsetke qaratilǵan tálım hám tarbiya, burınnan berılgen genetik tárepten qatań belgilengen, bir nárseni kórsetiw ushin sharayat ǵana bolıp qalmay, al adam psixikalıq ózgeshelıklerın payda etedı.
Bul barısta, birınshiden, adam ortalıq tásirındegi passiv ob`ektiv bolmay, al aktiv tirı Jan. Soniń ushin sirtqi ómir sharayati sirtqi tásir adam psixikasin belgilemeydı, al adamniń ortalıq penen tásirı arqalı, oniń ortalıqtaǵi xizmeti arqalı belgilenedı. Soniń ushin ortalıqtiń tásirı haqqinda emes, adamniń átirapindaǵi ortalıq penen aktiv tásirı haqqinda sóylew maqsetke muwapiq.
Ekinshiden, psixikaniń rawajlaniwı sirtqi sharayatlarǵa sirtqi tásirlerge baylanislı. Biraq bul rawajlaniwdı tuwrıdan tuwrı sirtqi sharayattan hám sirtqi jaǵdaylardan keltirıp shiǵarıp bolmaydı. Bul sharayatlar hámde jaǵdaylar barhula adamniń ómirlık tájirıybesi, oniń shaxsi indıvidual psixologiyalıq ózgeshelıklerı hám psixik kórınisi arqalı tásir etedı.
Úshinshiden, adam aktiv tirı jan sipatinda ózi de sanalı túrde óz shaxsini ózgertiwı, yaǵniy ózin ózi tárbiyalaw menen shuǵilaniwı múmkin. Biraq bul protsess átiraptan ajiralǵan jaǵdayda emes, al ortalıq menen ózara baylanista payda boladı.
Joqarıdaǵilardan juwmaq shiǵarıp aytiw kerek, adamniń sotsial shólkemlesken hám aktiv xizmeti oniń psixikalıq rawajlaniwıniń tiykarı faktorı hám de shárti.
2. Adamniń psixikalıq rawajlaniwı ushin tábiyǵiy, biologiyalıq sharayatlar zárúr. Adam psixikalıq ózgeshelıklerı normasinda qálıplesiwı ushin belgilı dárejedegi biologiyalıq dúzilıs, adam miyi hám nerv sistemasi bolıwı tiyis. Bul tábiyǵiy qásiyetler psixik rawajlaniwdı háreketke keltirıwshi kúshler, faktorlar emes, al tek dáslepki sharayatlar. Tábiyǵiy qásiyetler júkselıwdı háreketke keltirıwshi kúsh emeslıgine qaramay, adam psixikalıq júkselıwıne tásir etedı.
Birınshiden, tábiyǵiy ózgeshelıkler psixikalıq ózgeshelıkler rawajlaniwıniń túrlı joların hám usiların belgilep beredı. Adam nerv sistemasininń ózgeshelıklerı óz-ózine shaxstiń hesh qanday psixikalıq qásiyetlerın belgilemeydı. Hesh bir normadaǵi bala erklı yamasa erksiz, miynetkish yamasa jalqaw, tártiplı yamasa tártipsiz bolıp tuwılmaydı. Egerde tárbiya tuwrı shólkemlestirılmese, nerv sistemasiniń hámme tipii tiykarında xarakterdıń barlıq sotsial qimbatlı ózgeshelıklerın qálıplestirıw múmkin. Misalı, shidamlılıq hám ózin tuta bilıw qásiyetin nerv sistemasiniń tipi qozǵalıwshan balalarda da yamasa nerv sistemasiniń tipi awır balalarda tárbiyalaw múmkin. Biraq birınshi haldaǵi balalardı tárbiyalaw ekinshi tipdegilerge qaraǵanda qiyinraq boladı. Hár eki jaǵdayda kereklı sipatinda tárbiyalaw joları, usiları túrlı boladı.
Ekinshiden tábiyiy qásiyetler adamniń qandayda bir tarawda erısken tabisları dárejesine de tásir etiwı múmkin. Misalı úqiptiń jańa basqishlarında tuwılma indıvidual parıq bar. Sol sebeplı geypara adamlar basqa bir adamnan belgilı bir xizmetti iyelew múmkinshilıgi tárepten ústem boladı. Geypara waqitları kerısinshe, qanday da bir xizmet túrın iyelew múmkinshilıgi tárepten olardan arqada qalıwı múmkin. Mine usi mániste alǵanda adamlar óz uqiplıqların teńdey rawajlandırıw múmkinshilıgine iye emes. Tábiyǵiy uqiplıqlar oqiwshilardıń psixik rawajlaniwı ushin úlken áhmiyetke iye bolsada (sol sebeplı tálım protsessinde ayrım oqiwshilardan basqa oqiwshilarǵa qaraǵanda kóbirek zor berıw talap etiledı, ayrım oqiwshiǵa oqitiwshi kóbirek kún beredı, dıqqat awdaradı hám kóbirek waqit ajiratadı.
Túrlı jónelıske iye bolǵan psixologlar bir tárepten tálım hám tárbiya ekinshi tárepten rawajlaniw ortasindaǵi ózara munasebeti mashqalasi keńnen úyrenip shiqpaqta.
Rawajlaniw degende qubilıslardıń hár eki túrı túsiniledı hám bul túsinikler bir-birı menen tiǵiz baylanisadı;
1. Miydıń biologiyalıq organikalıq jetilısiwı, oniń anatomik, fiziologik dúzilısi tárepinen jetilıwı.
2. Psixik (aqilıy) rawajlaniwdıń belgilı ósiw dárejelerı sipatindaǵi ózine tán aqilıy jetilısiw sipatindaǵi psixik rawajlaniwı. Aqilıy rawajlaniw miy dúzilısiniń biologik sheshimi menen baylanislı hám bul qásiyet tálım tárbiya islerınde esapqa alıniwı kerek, sebebi tálım miydıń organik tárepten jetilıwıne biykarlay almaydı. Biraq miy dúzilısiniń organik tárepten jetilıwıni ortalıqqa, tálım, tárbiyaǵa baylanistirmaǵan halda óziniń qatań biologik nizamları tiykarında payda boladı dep bolmaydı. Ortalıq tálım tárbiya hám tiyislı shiniǵiw miy dúzilısiniń organik tárepten jetilıswıne járdem beredı. Bul protsesste tálım qanday dárejege iye? Tálım rawajlaniwına qaraǵanda jetekshi waziypani atqarama? Yamasa kerısinshe? Bul mashqalaniń sheshimi tálım protsesiniń mazmuni hám metodıkasin oqiw baǵdarları hám sabaqlıqlardıń mazmunin belgilep beredı.
Bul barısta nemets psixologi V.Shtern tálım psixik rawajlaniwdıń arqasinan baradı hám oǵan sáykeslenedı degen pikirdı alǵa súrgen edı. Bul pikirge qarama-qarsi rus psixologi L.S. Vigotskiy balaniń psixik rawajlaniwında tálım hám tárbiyaniń jetekshi rolı bar degen qaǵiydasi birınshi bolıp ilgerı súrdı hám oni tálım rawajlaniwdan aldında baradı hám oni arqasinan ertedı dep aniq kórsetip beredı. Joqarıda aytip ótilgen birınshi pikirge kóre tálım tek ǵana rawajlaniw tárepten erısilgen nárselerden paydalanadı. Soniń ushin aqilıy tárepten jetilısiw protsesini aralaspaw, oǵan tásir tiydırmew, al tálım ushin múmkinshilık jetkenshe shidam menen passiv kútip turıw kerek.
Shvetsarıyalıq psixolog J.Piajeniń teorıyasi da tap usi ideyalar menen baylanisqan. J.Piajeniń pikirınshe balaniń aqilıy ósiwı óziniń shiki nizamları tiykarında rawajlana barıp, sapa tárepten ózine tán bir qatar genetik basqishlardı basip ótedı. Tálım- bul aqilıy jetilısiw protsesin tek ǵana bir qansha tezletiwge yamasa ástenletiwge uqiplı, biraq ol aqilıy tárepten jetilısiw protsesine hesh qanday tásir ótkize almaydı. Demek tálım rawajlaniw nizamlarına boysiniw kerek. Misalı, balada logikalıq oylaw jetilmey turıp oni logikalıq pikir júrıtiwge úyretiw paydasiz. Tálımniń túrlı basqishları balaniń tiyislı psixologiyalıq múmkinshilıklerı jetilısetuǵin jasinan qaramastan baylanislıǵi sonnan kelıp shiǵadı.
3. Tálım jetekshi roldı atqaratuǵinlıǵin aytip ótiw orınlı. Tálım hám rawajlaniw ózara bir-birı menen baylanislı: olar jeke payda bolatuǵin eki protsess bolmay al bir tútin protsess. Tálımsiz tolıq aqilıy rawajlaniw bolıwı múmkin emes. Tálım rawajlaniwǵa túrtki boladı, rawajlaniwdı arqasinan ertip baradı. Zárúrlı jaǵday tuwılǵanda tálım logikalıq oylawdı payda etedı hám tiyislı aqilıy rawajlaniw ushin sharayat jaratadı. Biraq, tálım rawajlaniwǵa túrtki bolıw menen birge ózi rawajlaniwǵa ersiedı, erısilgen rawajlaniw dárejesiniń qásiyetlerın, rawajlaniwdıń ishki nizamların esapqa aladı. Tálımniń múmkinshilıklerı júdá keń bolsada biraq sheksiz emes.
Ulı rus psixologi L.S. Vigotskiy tálım hám jetilısiw mashqalasina sotsial tarıyxiy protsess sipatinda qarap bilımlerdı ózlestirıw adamzattiń tarıyxiy rawajlaniwında jaratilǵan mádeniyatda qatnasiw protsessi dep uqtiradı. Ol alǵa súrgen psixik funktsiyalar rawajlaniwıniń mádeniy tarıyxiy teorıyasina kóre psixik xizmet rawajlaniwı oniń «tabiyǵiy» formasin qayta dúzgen halda túrlı belgiler menen aldın ala sirtqi soń ishki kórıniwdı názerde tutip, «mádeniy» formasin iyelew túsiniledı.
Sol múnásebet menen vigotskiydıń psixologiyaǵa kirgizgen «psixika jetilısiwdıń eń jaqin zonasi» túsinigi belgilı áhmiyetke iye.
Buniń sebebi balaniń óz betinshe xizmeti úlkenler menen birgelıkte oniń basshilıǵinda ámelge Ǵpsixik jetilıswdıń eń jaqin formasi «túsinigi tálım rawajlaniwdan aldında baradı» degen ulıwma nizamniń mazmunin túsiniw ushin múmkinshilık jaratadı.
E.Torndayk hám J.Piajeniń tálım menen rawajlaniwdı bir nárse dep túsindırıwıne qaramay L.S.Vigotskiy: «Bala rawajlaniwın hesh waqit mektep tálıminen sirtaǵi saya dep espalaw múmkin emes» dep uqtiradı. Bunnan tisqarı tálım hám rawajlaniw bir birıne moyin iymegen protsess degen jonelıstegi psixologlardı da dodalaydı.
P.P. Blonskiy tálımniń bala rawajlaniwındıń ornina úlken áhmiyet beredı. Soniń ushin oqiwshilardıń aqilıy rawajlaniwı tuwrıdan tuwrı mektep baǵdarı mánisine baylanislılıǵin aytadı. Oniń pikirınshe tálım protsesinde balalar belgilı nizam tiykarında xizmet etiwge úyrenedı. Tálım tásirı nátiyjesinde oqiwshilarda óz-ózin hám óziniń aqilıy iskerlıgin baqlaw júzege keledı. Psixolog ilımpazlardan V.V.Davidov, P.Ya. Gal`perın, D.B.El`konin, N.A, Menchinskaya, A.A. Lyudmenskaya, E.”. “ozievlar óziniń izertlewlerınde tálımniń rawajlaniwındaǵi sheshiwshi rolıni uqtiradı.
Psixik rawajlaniwdıń faktorları hám sharayatları aniqlap alınǵan jaǵdayda da psixikada júzege keletuǵin ózgerıslerdıń tiykarları psixik rawajlaniwdı háreketke keltirıwshi kúshler nelerden ibarat degen soraw payda boladı. Balaniń psixik rawajlaniwın háreketke keltirıwshi kúshler quramalı hár qiylı.
Rawajlaniwdıń mánisin qarama qarsilıqlar gúresinnen, ishki, qarsilıqlar balaniń psixik rawajlaniwın tuwrıdan tuwrı háreketke keltirıwshi kúshler, tálım hám tárbiya protsessinde júzege keletuǵin hámde joq etetuǵin eskilık hám jańalıq ortasindaǵi qarama qarsilıqlardan ibarat.
Bunday kelıspewshilıklerge misalı, xizmet tárepinen júzege keletuǵin jańa zárúrlıkler menen olardı qanaatlandırıw múmkinshilıgi ortasindaǵi qarama-qarsilıqlar: balaniń ósip baratirǵan fizikalıq hám ruwxiy múmkinshilıklerı menen eski qálıplesken ózara múnásebet formaları hám xizmet túrlerı ortasindaǵi qarama-qarsilıqlar: jámiyet, jamaat, úlken adamlar tárepinen kúnnen kúnge artip baratirǵan talaplar menen psixik rawajlaniwdıń usi dárejelerı ortasindaǵi qarama qarsilıqlar kiredı. Misalı; kishi mektep jasindaǵi oqiwshida óz betinshe erklı xizmetke degen tayarlıq is-háreketlerdıń usi jaǵdayda yamasa tuwrıdan tuwrı ishki keshirmelerge baylanis ortasinda qarama qarsilıq bar. Óspirımlerdıń eń kúshlı qarama qarsilıqlar bir tárepten, oniń ózine ózi baha berıwı hám oǵan degen múnásebetlerı haqqindaǵi ishki keshirmesi ortasinda sonday aq, jámáátdaǵi real dárejesi tuwralı ishki keshirmesi ortasinda: úlken adamlar ómirınde tolıq huqiqlı aǵza sipatinda qatnasiw zárúrati menen buǵan óz múmkinshilıklerıniń mas kelmewı ortasinda payda boladı. Kórsetilgen barlıq qarama qarsilıqlar bir qansha joqarı dárejedegi psixik xizmetlerdı qálıplestirıw arqalı joq etiledı. Nátiyjede bala psixik rawajlaniwdıń jáne de joqarı basqishina kóterıledı. Zárúrlık qanaatlandırıladı – qarma qarsilıq joǵaladı. Biraq qanaatlandırılǵan zárúrlık, jańa zárúrlıklerdı tuwdıradı.
Bul qarama qarsilıq basqa bir qarama qarsilıq menen almasadı, rawajlaniw dawam etedı. Rawajlaniw tek san ózgerıslerı protsessinen yaǵniy qanday da bir psixik hádıyselerdıń qásiyet hám sipatlardıń kóbeyiwı yamasa azayiwınan ibarat bolıp qalmay, al sapa jaǵinan jańa qásiyetlerdıń yaǵniy jańadan payda bolǵan ózgeshelıklerdıń payda bolıwı menen baylanislı. Psixologlar psixik rawajlaniwdıń ulıwma nizamları bar ekenlıgin kórsetpekte. Biraq ortalıq tásirıne qaraǵanda bul nizamlıqlar ekinshi dárejelı, sebebi bul nizamlıqlardıń ózine tán ózgeshelıklerı turmis sharayatina xizmetke hám tárbiyaǵa baylanislı. Mine usinday ulıwma nizamlıqlarǵa birınshi náwbette psixik rawajlaniwdıń tegis emeslıgi kiredı. Buniń mánisi hár qanday sharayatda, misalı, tálım tárbiyaniń eń qolay sharayatlarında da shaxstiń túrlı psixik belgilerı, funktsiyaları hám ózgeshelıklerı rawajlaniwdıń bir dárejesinde toqtap turmaydı. Balaniń geypara jas dáwirınlerınde psixikaniń ol yamasa bul jónelıslerın de rawajlaniw ushin júdá qolay sharayatlar payda boladı hám bul sharayatlardıń geyparaları waqtinsha ótkinshi xarakterda boladı. Ol yamasa bul psixik ózgeshelıkler hám qásiyetlerdıń rawajlaniwı ushin eń qolay sharayatlar bolǵan usi jas dáwirlerı senzitiv dáwirlerı dep ataladı (L.S. Vigotskiy, A.N. leontev).
Bunday senzitivlık dáwirıniń barlıǵina miydıń organik tárepten jetilısiw nizamda geypara psixik protsessler hám ózgeshelıklerde, turmislıq tájirıybede sebep boladı.
Solay etip, balaniń mektep oqiwshisiniń psixik rawajlaniwı- quramalı jetilısiw protsessi.
4. Psixologiya páninde jas dáwirlerın bóleklew boyinsha hár qiylı usilar bar. Bul adam shaxsiniń úyreniwge túrlı jaqtan úyreniw hám usi mashqalaniń mánisin túrlıshe jaratadı. Hár bir dáwir óziniń belgilı ómirlık jaǵdayları zárúrlıklerı hám xizmeti, ózine tán qarama qarsilıqları psixikasiniń ózgeshelık qásiyetlerı hám psixik tárepten xarakterlı jańa qásiyetlerdıń payda bolıwı menen ajiralıp turıwı belgilı. Hár bir dáwir ózinen aldıńǵi dáwir tárepinen tayarlanip oniń tiykarında qálıplesiw hám óz gezeginde ózinnen keyingi dáwirdıń payda bolıwı ushin tiykar bolıp xizmet etedı. Usi orında psixologiyada jas dáwirlerın bóleklew teorıyasina áhmiyet berıledı.
Shvetsarıyalıq psixolog J.Piajeniń aqil oy teorıyasi aqil oy funktsiyaları hám de oniń dáwirlerı haqqindaǵi tálıymati óz ishine aladı. Aqil oydıń tiykarǵi waziypasi iykemlesiw hám kónlıkpeden ibarat bolıp bul oniń bárhula waziypalar jiynaǵin qálıplestiredı.
5. Avtor bala aqil oyin tómendegi psixik rawajlaniw dáwirıne bóledı: 1. Sensomotor intelektti – tuwılǵannan 2 jasqa shekem.
2. Operatsiyaǵa shekem oylaw dáwirı- 2 jastan 7 jasqa shekem.
3. Aniq operatsiyalar dáwirı – 7-8 jastan – 11-12 jasqa shekem.
4. Rasmiy operatsiyalar dáwirı.
Frantsuz psixologi A.Valon jas dáwirlerıni tómendegi basqishlarǵa ajiratadı.
1. Hámleniń ana qarnindaǵi dáwirı.
2. Impul`siv háreket dáwirı- tuwılǵannan 6 aylıqqa shekem.
3. Emotsional dáwirı - 6 aylıqtan 1 jasqa shekem.
4. Sensomotor dáwirı – 1 jastan 3 jasqa shekem.
5. Persanalogizm (shaxsqa aylaniw) dáwirı 3 jastan 5 jasqa shekem.
6. Parqlaw dáwirı 6 jastan 11 jasqa shekem.
7. Jinisiy jetilısiw hám óspirımlık dáwirı 12 jastan 18 jasqa shekem.
Rus psixologiyasinda jas dáwirlerın basqishlarǵa ajiratiw mashqalasi dáslep L.S. Vigotskiy, P.P.Blonskiy, B.G.Anańev siyaqlı ulı psixologlardıń shiǵarmalarında óz mánisin tapqan. Bul mashqala menen qiziǵiwshilar sani artip bardı, sol sebeplı jas dáwirlerın basqishlarǵa bólıw mashqalasi óziniń kelıp shiǵiwı ilimiy tiykarı rawajlaniw protsesslerıne jandasiwı menen bir-birınen parqlanadı. Házirgi waqitta jas dáwirlerın basqishlarǵa ajiratiwda pikirler júrıtiwde ilımpazlardıń ilimiy kóz qaraslarıni belgilı toparlarǵa ajiratiw hám olardıń mánisin ashiw maqsetke muwapiq.
L.S. Vigotskiy psixologlardıń jas dáwirlerıni basqishlarǵa ajiratiw teorıyaların talıqlap rawajlaniwda júzege keltirıwshi ruwxiy jańalaniwlarǵa tiykarlanip, jas dáwirlerın tómendegi basqishlarǵa ajiratadı.
1. Nárestelık dáwirı krızis.
2. Bóbeklık dáwirı – 2 aylıqtan 1 jasqa shekem. Bir jastaǵi krızis.
3. Erte balalıq dáwirı 1 jastan 3 jasqa shekem – 3 jastaǵi krızis.
4. Mektepke shekemgi dáwirı – 3 jastan 7 jasqa shekem – 7 jastaǵi krızis.
5. Mektep jasi dáwirı – 8 jastan 12 jasqa shekem – 13 jastaǵi krızis.
6. Pubertat (jinisiy jetilısiw) dáwirı- 14 jastan 18 jasqa shekem, 17 jastaǵi krızis.
L.S. Vigotskiy óziniń jas dáwirlerıni basqishlarǵa ajiratiw teorıyasin ilimiy tiykarlap tárılep bere alǵan. Ilımpaz eń zárúr psixik jańalaniwlar haqqinda ilimiy hám ámelıy áhmiyetke ilayiq pikirlerın bildırgen.
Biraq bul pikirlerdıń bir qansha tartisiwǵa ilayiq orınları hám bar. Ulıwma L.S. Vigotskiydıń jas dáwirlerın basqishlarǵa ajiratiw teorıyasi ilimiy tarıyxiy áhmiyetke iye, oniń rawajlaniwın ámelge asirıwshi krızisler tuwralı pikirler hám ilgerı súrgen ideyaları házirgi kúnniń talablarına say.
D.B.El`koninniń analızi jetekshi xizmet (A.N. Leont`ev) teorıyasina hár qaysi rawajlaniw etabinda qanday da bir xizmettiń ústemlık qilıw múmkinshilıgi tiykarlanadı. Jetekshi xizmettiń adam shaxs sipatinda kamal tabiwındaǵi rolı, teorıyaniń tiykarǵi mánisin quraydı.
D.B.El`konin jas dáwirlerıniń tómendegi basqishlarǵa ajiratiwdı layiq kóredı.
1. Bóbeklık dáwirı- tuwılǵannan 1 jasqa shekem, jetekshi xizmet emotsional munasebet.
2. Erte balalıq dáwirı - 1 jastan 3 jasqa shekem, jetekshi xizmet predmetler menen siltew háreketler.
3. Mektepke shekemgi dáwirı – 3 jastan 7 jasqa shekem, rollı oyinlar.
4. Kishi mektep jasi dáwirı – 7 jastan 10 jasqa shekem – oqiw.
5. Kishi óspirımlık dáwirı –10 jastan 15 jasqa shekem- shaxstiń intim, munasebeti.
6. Úlken ósprımlık yamasa jańa óspirımlık dáwirı 16 jastan 17 jasqa shekem – jetekshi xizmet oqiw óner tańlaw dáwirı.
D.B.El`konin jas dáwirlerı bir qansha psixologlar tárepinen maqulansada biraq oniń bir qansha tartisiwlı táreplerı bar. Ulıwma D.B.El`konin teorıyasi psixologiya páninde jas dáwirler psixologiyasinda ayirıqsha orın iyeleydı.
Balalar psixologiyasi pániniń ulı jetekshisi A.A. Lyublınskaya insan kamillıgin jas dáwirlerı ajiratiwda xizmet tárepinen jandasip tómendegi dáwirlerde kórsetip ótedı.
1. Nárestelık dáwirı – tuwılǵannan 1 ayǵa shekem.
2. Kishi mektepke shekemgi dáwir 1 aylıqtan 1 jasqa shekem.
3. Mektepke shekemgi tarbiyadan aldınǵi dáwirı 1 jastan 3 jasqa shekem.
4. Mektepke shekemgi tarbiya dáwirı – 3 jastan 7 jasqa shekem.
5. Kishi mektep jasi dáwirı – 7 jastan 11-12 jasqa shekem.
6. Orta mektep jasi dáwirı (óspirım) – 13 jastan 15 jasqa shekem.
7. Úlken mektep jasi dáwirı – 15 jastan 18 jasqa shekem.
Pedagogikalıq psixologiyaniń ataqlı jetekshisi V.A Krutetsskiy adamniń antogenetik (basqishin) kamillıgin tómendegi basqishlardan ibarat.
1. Nárestelık ( tuwılǵannan 10 kúnlıkke shekem).
2. Bóbeklık (10 kúnlıkten 1 jasqa shekem)
3. Erte balalıq (1 jastan 3 jasqa shekem)
4. Baqshaǵa shekemgi dáwir (3 jastan 5 jasqa shekem)
5. Baqsha jasi (5 jastan 7 jasqa shekem)
6. Kishi mektep jasi (7 jastan 11 jasqa shekem)
7. Er jetkenlık (11 jastan 15 jasqa shekem)
8. Jańa óspirımlık yamasa úlken mektep jasi 15 jastan 18 jasqa shekem).
Joqarıdaǵi hám jas basqishların puxtalıǵinan. Olarǵa qanday jantasiw qarmastan insan rawajlaniwın tolıq kórsetip berıwge ájizlık etedı. Usi teorıyalar adamniń shaxs sipatinda qálıplesiw basqishları haqqinda tek ǵana kóbirek maǵlıwmat beredı. Olardaǵi jaslıq jetiklık, ǵarrılıq dáwirlerıniń ózgeshelıklerı, nizamları tuwralı teorıyalıq hám ámelıy maǵlıwmatlar jetispeydı. Buǵan qaramay olar orta mektep pedagogikalıq psixologiya páni ushin ayirıqsha áhmiyetke iye.
Házirgi zaman psixologiyasiniń ulı psixologi A.V. Petrovskiy insan kámillıginine shaxstiń qálıplesiwıne sotsial psixologik tárepinen jantasip, shaxstiń qálıplesiwın tómendegi basqishlarda ámelge asiwın kórsetedı:
1. Erte balalıq (mektepke shekemgi tárbiya jasinan aldınǵi dáwir) – tuwılǵannan 3 jasqa shekem.
2. Baqsha dáwirı- 3 jastan 7 jasqa shekem.
3. Kishi mektep jasi dáwirı – 7 jastan 11 jasqa shekem.
4. Orta mektep jas dáwirı – 11 jastan 15 jasqa shekem.
5. Joqarı klass oqiwshisi (erte ósprımlık) dáwirı- 15 jastan 17 jasqa shekem.
A.V. Petrovskiydıń bólgen jas dáwirlerı tolıq bolsada, kámillıktiń aralıq basqishların, olardıń ózine tán ózgeshelıklerın aship bermeydı. Sonlıqtan, ósiw sotsial nizamlıqlarǵa sáykes keleme yamasa kerısinshe qalay bolıwına qaramastan hár eki jónelıstiń de aralıq dáwirlerı bolıwı haqiyqatlıqtan uziq emes.
Hár bir jas dáwir ózine tán ózgeshlıkler menen belgilenedı, bularǵa, shańarqtaǵi hám mekteptegi bala jaǵdayiniń ózgerıwı, tálım hám tárbiya formalarıniń ózgerıwı hám de balaniń jańa xizmet túrlerı, organizmdegi ayirım ózgeshelıklerdıń jetilıwı siyaqlı protsesslerdı kirgiziw múmkin.
Házirgi zaman psixologiyasinda jas dáwirlerın usi baǵdarda basqishlarǵa bólıw maqsetke muwapiq.
1. Erte balalıq dáwirı – tuwılǵannan 3 jasqa shekem.
2. Baqsha dáwirı – 3 jastan 6,7 jasqa shekem.
3. Kishi mektep jasi dáwirı- 6,7 jastan 10,11 jasqa shekem.
4. Orta mektep jasi dáwirı - 10,11 jastan 14,15 jasqa shekem.
5. Erte ósprımlık (koledj, lıtsey oqiwshiları) - 14,15 jastan 17,18 jasqa shekem.
Ulıwma alǵanda psixologlar tárepinen jas dáwirlerın basqishlarǵa bólıw puxta ilimiy metodologik negizge iye bolǵan qatar teorıyalar islep shiǵilǵan. Házirgi kúnde olar ontogenetikalıq nizamlıqlardı jaratiwǵa úlken úles qosip, oniń náziyrıy hám ámelıy mashqalaların sheshiwge zárúrlı orın iyelep kelmekte. Biraq, sonday bolsada, házir ontogenezdı tolıq jaratiwǵa xizmet etetuǵin teorıyasin jaratiw zárúrlıgi bar.