2-tema Qubla Aral aymaǵındaǵı dáslepki mámleketlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı Jobası
Download 253.15 Kb. Pdf ko'rish
|
2 tema Qubla Aral aymaǵındaǵı dáslepki mámleketlerdiń payda bolıwı
|
2-tema Qubla Aral aymaǵındaǵı dáslepki mámleketlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı Jobası: 1.Qubla Aral átiraplarındaǵı dáslepki mámleketlerdiń payda bolıw hám rawajlanıwı. Sak hám massaget qáwimleri. 2. Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı ertedegi qalalar. 3. Ullı jipek jolı. Ádebiyatlar: 1 . Камалов С., Қощанов Ә. Қарақалпақстан тарийхы Н. 1993 2.Камалов С. Қарақалпақлардың халық болып қәлиплесиўи ҳәм оның мәмлекетлигиниң тарийхынан Н.2001. 3.Қиличев Т. Куҳна қалъалар диёри Т. 1993. 4.Кдырниязов М-Ш, Ягодин В.Н, Мамбетуллаев М.М, Сагдуллаев А.С, Кдырниязов О-Ш. История цивилизации Хорезма. Н. 2017. 5.Мамбетуллаев М., Туребеков М.. Қубла Арал бойы халықлары тарийхынан Н. 1998. 6.Мамбетуллаев М., Туребеков М., Юсупов О. Қарақалпақстан тарийхы Н. 2010. 7.Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан халықлары тарийхы бойынша дереклер Н. 1995. 8.Хожаниязов Ғ., Ҳәкимниязов Ж. Қарақалпақстанның әжайып жети естелиги Н. 2004 Suwǵarıp egiletuǵın diyxanshılıqtıń rawajlanıwı, qubladaǵı rawajlanǵan otırıqshı diyxanshılıq hám payda bolıp atırǵan qalalardıń turmısı menen qarım- qatnaslardıń ósiwi, xalıqtıń sociallıq qatlamlarǵa bóliniwi Qaraqalpaqstandaǵı qola dáwiriniń aqırında Qubla Aral átirapındaǵı mámlekettiń payda bolıwına jaǵday dúzdi. Biziń eramızǵa shekemgi VII-V ásirlerde Qubla Aral átiraplarında jasap atırǵan xalıqlardıń jámiyetlik, ekonomikalıq hám mádeniy turmısında túpkilikli ózgerisler boldı. Xalıq xojalıǵında suwǵarıw tez pát penen rawajlandı. Temirdi eritiw ózlestirildi, qurallardıń temirden islengen jańa túrleri adamlardıń turmısında qollana basladı. B.e.sh VII-VI ásirlerde Xorezmdegi júz bergen siyasiy waqıyalar haqqında birinshi mámleketlik birlespe tuwralı ele maǵlıwmatlar jetkiliksiz. Xorezmdegi ertedegi patshalıq Úlken Xorezm dep atalǵan. Úlken Xorezm mámleketiniń shegaraları haqqında hár qıylı pikirler bar. Degen menen B.e.sh VII-VI ásirlerde Qubla Aral boyında iri mámleketlik birlespeniń bolǵanlıǵın aytıwǵa boladı. B.e.sh VI-ásirdiń ortalarında Iranda dúzilgen axameniyler mámleketi Orta Aziya xalıqlarına qáwip tuwǵızdı. Olardıń patshası Kir II waqtında massagetler ústine atlanıs jasaydı. Biraq Tumaris basshılıǵındaǵı massagetler Kirdi óltirip, onıń áskerlerin sawashta jeńedi. Strabonnıń aytıwına qaraǵanda massagetlerdiń quramına Xorezmliler de kirgen. Olar ulıwma dushpanǵa qarsı massagetler menen xorezmliler de birge gúresken. B.e.sh V ásirdiń aqırı IV ásirlerde dáslep saklar, soń Xorezm óz ǵárezsizligine erisedi. Aral boylarında sak hám massaget qáwimleri de jasaǵan. L.N.Gumilyovtiń aytıwı boyınsha, massagetler b.e.b. VI ásirde Balkash hám Aral teńiziniń ortalıǵında jasaǵan. Tiykarınan sharwashılıq penen shuǵıllanǵan. At, túye, qaramal, qoy, eshki saqlaǵan. Teńizlerden, dáryalardanbalıq uslaw menen de aylanısqan. Massagetler Sırdáryanıń oń jaǵında Aral teńizine quyar jerinde Jankent qalasın salıp oray etken. Xorezm elinde b.e.b. VII ásirde dóregen «Avesto» kitabında massagetlerdi «balıq jewshiler» dep ataydı. Massagetler eline Irannıń shıǵıs provinciyası Parfiyan degen jerden b.e.b.. II ásirde Saklar kelip qonıs basadı. Saklar kópshilik hám uqıplıraq bolıp, massagetler menen aralasqan. Keyinirek massagetlerdiń ayırım toparları bólinip, oral tawınan altın, gúmis, mıs, temir, qorǵasın qazıp aladı. B.e.sh 329-328-jılı Iskender qıstı ótkerip atırǵan Baktr qalasına Xorezm patshası Farasman 1,5 mıń atlı áskerleri menen kelip «Doslıq» hám «Áskeriy awqam» dúzgenligi belgili. Nátiyjede Farasman Xorezmdi grek-makedonlardıń topılısınan qorǵap qaladı. Hátteki Farasman Orta Aziya xalıqlarınıń greklerge qarsı kóterilislerin qollaǵan. Strabonnıń maǵlıwmatı boyınsha Soǵdianadaǵı úlken azatlıq kóterilisiniń basshısı Spitamen baspana izlep Xorezmge qashadı. Gerodottıń aytıwınsha Axemeniyler dinastiyasınıń wákili Dariy I basqarǵan jılları ( b.e.sh. 522- 486) Orta Aziya aymaǵın jawlap aladı. Usı waqıtta saklardıń at baǵarı Shiroq, Dariydiń isenimine erisip, onıń áskerlerin aldaw arqalı qumlıqtıń ishki ortasına alıp baradı. Nátiyjede suwsız hám azıq-awqatsız qalǵan Dariy áskerleriniń kópshiligi ólip ketedi. Axemeniyler ózleri jawlap alǵan ellerdi aymaqlarǵa, yaǵnıy satraplıqlarǵa bólip basqarǵan. Xorezm, Sogd, Parfiya XVI-satrapqa kirip 300 talant hám Aral boyı sakları XV satrapqa qarap 250 talant muǵdarda salıq tólep turǵan. Erkinlikti súyiwshi otırıqshı hám kóshpeli qáwimler sırt el eziwshilerine qarsı turaqlı túrde gúresip keldi. Xorezm patshası Farasman Iskander Zulxarnayın menen awqam dúzip, Xorezmdi grek-makedonlardıń topılısınan qorǵap qaladı. Grek-makedon jawlap alıwshılarına qarsı turǵan ekinshi bir qúdiretli kúsh Aral átirapindaǵı kóshpeli qáwimlerdiń Xorezm tárepinde bolıwı, shaması Farasmannıń poziciyasın kúsheytken. B.e.sh. II ásirdegi Aral boyı xalıqlarınıń tariyxında Kangyuy dep atalǵan kóshpelililerdiń birlespesi áhmiyetli orın tutqan. Jazba dereklerde Kangyuy kúshli mámleketlik birlespe dep kórsetiledi. Kangyuy mámleketlik birlespesine bir qansha iyelikler menen qatar, Sogd hám Xorezm de qaraǵan. B.e. I-IV ásirlerde Orta Aziya xalıqlarınıń tariyxı Kushan dáwiri menen baylanıslı. Kushan patshalarınıń mıs tengeleri Xorezm esteliklerinde jiyi ushırasadı. Olar Ayazqala janındaǵı háwliden hám Topıraqqala, Qıyat, Qumbız tóbe esteliklerinen tabıldı. Kushan patshalarınıń teńgeleri Xorezmde qayta basıladı. Biraq bul Kushan tengeleriniń tabılıwı Xorezmniń Kushanlar mámleketine siyasiy jaqtan ǵárezli bolǵanlıǵın dáliyllemeydi. IV-VIII ásirlerde Qaraqalpaqstannıń házirgi aymaǵınıń bir bólegi jergilikli dinastiya tárepinen dúzilgen hám X ásirge deyin ústemlik súrgen afrigidler mámleketine qaraslı bolǵan. Beruniydiń atap kórsetiwine qaraǵanda 304-305 jıllar Xorezmde hákimiyat basına Afrig shıǵıp, ol óz atı menen ataǵan jańa dinastiyaǵa tiykar saladı. Bul haqqında Beruniy óziniń «Áyyemgi áwladlardan qalǵan estelikler» degen shıǵarmasında eske túsirip ótedi. Afrigidler mámleketi Orta Aziyada jer iyelewshilik qatnasıqlardıń júzege keliw, qudiretli Kushan imperiyasınıń qulaw hám qıyralıw, eftalitlerdiń hám túrklerdiń, eń sońında arablardıń ústemligi birinen soń biri almasıp turǵan qıyan- keski dáwirde ómir súrdi. Kóshpelilerdiń atlanısları, hákimiyat ushın qanlı sawashlar etnikalıq quramı boyınsha hár qıylı bolǵan xalıqtıń ayırım toparlarınıń bir-biri menen aralasıp ketiwiniń tezlesiwine alıp keldi. Úlkemiz aymaǵında erte dáwirden baslap jasalma suwǵarıw jolı menen diyxanshılıq islew rawajlanadı. Awıl elatlardıń kóbisi usı suwǵarıw arnalarınıń boylarında jaylasadı. Diyxanshılıq quralları tiykarınan temirden hám aǵashtan islengen. Baǵshılıq ta rawajlanǵan. Júnnen jip iyiriw úyde qol ónermentshliginiń ósiwine alıp keldi. Gúlalshılar bazarda zat almasıw ushın kóplegen hár túrli gúlal ıdısların shıǵara baslaydı. Ónermentshiliktiń rawajlanıwı awıl xojalıǵında islewshi adamlardıń ishinen temirshi, gúlal ustaları menen qatar basqa da ónermentlerdiń bólinip shıǵıwına alıp keledi. Axameniyler dáwirinde Qubla Aral boylarında jańa kanallar qazılıp, diyxanshılıq penen ónermentshilik rawajlanǵan. Qalalar salınıp, háwlililerdiń sanı kóbeyedi. Solardıń biri Tórtkúl rayonında jaylasqan b.e.sh. I mınınshı jıllardıń ortasında salınǵan Dingilji háwlisi boladı. B.e.sh. IV-III ásirlerdegi elde aqsha sistemasınıń joqlıǵı hám eń dáslepki Xorezm tiyini gúmisten iri etip Evkratid tetradraxmasına uqsatılıp, b.e.sh. II ásirde baslıwı sol dáwirdegi xojalıqta aqsha tovar qatnasıqlarınıń onshelli úlken orın iyelemegenligin kórsetedi. Demek Xorezm xojalıǵında natural almasıw tiykarǵı rol atqarǵanlıǵı túsinikli. I-IV ásirlerde Xorezmde aqsha-tovar qatnası rawajlana baslaydı. Xorezmniń qala bazarında zat almasıw menen bir qatarda tenge pullardan da paydalana baslaydı. I-ásirlerde jámiyette sociallıq ózgerisler bolıp, sociallıq qatlamlarǵa bóliniwshiler júz bere baslaydı. Urıwlıq dúzim qaldıqlarınıń saqlanıwına qaramay, jámiyette onsha úlken emes háwliler ken taraladı. Úlken atalıq semyalardan kishkene semyalar bólinip shıǵıwı dawam etiledi. I-IV ásirlerdegi derekler Xorezmde qulshılıq dúzimniń bolǵanın, biraq qullardıń miynetin kóbirek úy xojalıǵında iri qurılıslarda paydalanǵanın ańlatadı. Arxeologiyalıq izertlewlerdiń kórsetiwinshe erte qalalardıń payda bolıwı eramızdan aldıńǵı VII-VI ásirlerge tuwrı keledi. Antik qalalar suw aǵıp ótken jaǵalarda, mámlekettiń shegaralıq aymaqlarında, ekonomikalıq, administrativlik, mádeniy hám áskeriy oray sıpatında payda bolǵan. Bul qalalardıń payda bolıwı hám rawajlanıwında suwǵarma diyxanshılıqqa ótiw, sawda hám ónermentshiliktiń rawajlanıwı áhmiyetli orın iyeleydi. Arxeologiyalıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda bul dáwirde úlkemiz tariyxında ekonomikalıq hám mádeniy turmıs ádewir jaqsı rawajlanǵan dáwir bolıp, bul waqıtta qala qurılısı da keń rawajlanǵan. Bul qalalardıń ishinde bir qansha jaqsı úyrenilgeni Janbasqala esteligi bolıp esaplanadı. Izertlew nátiyjesinde qaladan erte dáwirdegi kóplegen gúlal ıdıslarınıń sınaqları, metalldan islengen xojalıq buyımlar h.t.b. zatlar tabılǵan. Usı zatlardıń tiykarında esteliktiń b.e.sh. IV-ásir- eramızdıń I ásirlerine tiyisli ekenligi anıqlandı. «Qoyqırılǵan» qala bunnan eki yarım mıń jılǵa shamalas waqıt burın salınǵan dúnya mádeniyatında kórnekli esteliklerdiń biri. Tórtkúl qalasınan 22 km. arqa- shıǵısta jaylasqan bul biybaha ǵáziyne áyyemgi Grek hám Rim mádeniyatınıń dúrdanaları menen bir qatarda turadı. Qala birinshi ret 1936-jılı anıqlanıp, 1952-1957-jıllarda tolıq arxeologiyalıq jaqtan qazıp izertlendi. Ilimiy izertlewler dáwirinde estelikten tabılǵan tabılmalar menen toplanǵan maǵlıwmatlar arasında qalanıń atı jóninde birde dárek ushıraspaǵan. Sonıń ushında jergilikli xalıq tárepinen qoyılǵan «Qoyqırılǵan» qala atı menen úlkemizde belgili bolıp qalmastan, dúnya iliminede solayınsha kirgizilgen. Qalanı qazıp izertlew nátiyjesinde kóplegen kórnekli kórkem-óner shıǵarmaları, sonıń ishinde Ámiwdáryanıń tómengi jaǵalawındaǵı eń áyyemgi Freska (sıbawǵa salınǵan sırlı súwret), mayda skulptura, patsha mórleri menen olardıń tańbaları, qarıw-jaraqlar, gulal, tas ıdıslar, qola, temir, qımbat bahalı taslardan islengen bezeniw buyımları tabılǵan. Olardıń arasında alımlardı ayrıqsha tań qaldırǵan tabılmalardıń birine kúnniń biyikligin ólshewge arnalǵan múyeshlik ásbap-astrolebiyanıń tabılıwı menen astronomiyalıq ásbaptı ornatıw ushın tırnaqtıń ashılıwı boldı. Estelikten tabılǵan maymıl statuetkası, Rim mádeniyatına tiyisli shiyshe ıdıslar, Egipet fastaları «Qoyqırılǵan» qalanıń Hindistan, Egipet, Arqa Jer orta teńizi átirapı qalaları menen baylanısların kórsetedi. Tokqala Nókisten 14 km. Arqa-batısta jaylasıp, ulıwma maydanı 8 gektar. Bul estelikti birinshi márte 1946-jılı S.P.Tolstov, keyin 1959-jılı A.V.Gudkova teksergen. Estelik b.e.sh. IV ásirde payda bolıp, keyingi dáwirde de bul jerde turmıs dawam etken. Úlken Aybúyir qala Shomanaydan 41 km. arqa batısta jaylasıp, 1946-jılı tekserilip, b.e.sh. IV-eramızdıń I ásiri dep belgilengen. Estelikti teksergen M. Mambetullaev qalanıń payda bolıw tariyxın úsh dáwirge bóledi. B.e.sh.V-III ásirler, eramızdıń I-IV hám XI ásirleri. Ellik qala aymaǵındaǵı Topıraq qala esteligi eramızdıń III ásirinde payda bolıp, Xorezm shahlar mámleketiniń paytaxtı bolǵan. Qalanıń gerbishlerinen 70 ke jaqın tamǵa tabıldı. Sonıń ishinde qaraqalpaqlarda bolatuǵın tańbalar da bar. Bul fakt qalanı salıwǵa qaraqalpaqlardıń ata-babalarınıń da qatnasqanın kórsetedi. Saray arxiviniń hújettleri óziniń ilimiy áhmiyeti boyınsha úlken. Saraydıń júzlegen ójireleri qazıp úyrenilip, olardıń mádeniy qabatınan adam músinleriniń bólekleri, diywalǵa sızılǵan úlken súwretler, qural-jaraqlar, bezeniw buyımları hám basqada xojalıq zatları tabılǵan. Bunnan basqa da usı dáwirge tiyisli esteliklerden Tok qala, Ayazqala, Gáwir qala, Úlken Gúldirsin, Shorsha h.t.b. úlkemiz tariyxınıń oǵada bay ekenliginen derek beredi. B.e.sh. III-II ásirlerde Xorezm tili hám jazıw ádewir dárejede rawajlanadı. Bul tuwralı dáryanıń oń tárepindegi Qoy qırılǵan qala, Ayaz qala, Topıraqqala, Mizdaxkan, Tok qala hám shep tárepindegi Gáwir qala, Úlken Aybúyir hám basqada esteliklerden tabılǵan jazba nusqalar maǵlıwmat beredi. Ilimpazlardıń pikirinshe Xorezmde aramey háripleri tiykarında dáslepki jazıw b.e.sh. IV ásirde payda bolǵan. Úlken Aybúyir qalasınan tabılǵan xumnıń sırtına oyıp jazılǵan jazıw áyyemgi Xorezmniń ertedegi jazıwı esaplanadı. Jazıw arxeologiyalıq maǵlıwmatlar boyınsha b.e.sh. V-III ásirlerge tiyisli. Sonday-aq burınǵı miynetlerde Qoyqırılǵan qaladan tabılǵan jazıwlar tek ǵana Xorezmde emes, al hátteki Orta Aziyada tabılǵan jazıwlardıń eń áyyemgisi dep, ondaǵı tush penen jazıwda Xorezmde birinshi ret gezlesedi dep kórsetiledi. Topıraq qaladaǵı arxeologiyalıq qazıw waqtında taqtaǵa hám terige qara sıya menen jazılǵan júzlegen jazba nusqalar tabılǵan. Olarda úy iyeleriniń atları hám ol úyde jasaytuǵın adamlardıń oǵan qatnasları, xojalıq esaplarınıń dizimleri h.t.b. jazılǵan. Bul dáwirde qurılıs usılları hám arxitektura joqarı dárejede edi. Buǵan b.e.sh. IV ásirde qurılǵan Qoyqırılǵan qala mısal bolıp, ol ata- babalarımızdıń bunday ájayıp arxitekturalıq qurılıs qurıw sheberligi hám bul iste ilimdegi jetiskenliklerinen guwalıq beredi. Usı dáwirde Xorezmde músinlerdi soǵıw b.e.sh. IV ásirlerden baslanıp, ásirese hayal-qızlardıń úlgisinde kóylek salınǵan. Bul dáwirde ólilerdi jerlew arnawlı qutiǵa, yaǵnıy assuaraiyǵa salıp jerlew keń taralǵan. Ossuariylerge salınǵan óliniń súyekleri dástúr boyınsha biyikliklerge jerlengen. Olar Sultanuais tawınıń túslik-shıǵıs hám batıs jıralarında, Qubataw janbawırında, úlken Aybúyir, Mizdaxkan, Tok qala h.t.b. esteliklerde de belgili. Ol dáwirdegi diniy isenimlerde otqa tabınıwshılıq belgili orın tutqan. Otqa tabınıwshılıq orınları Janbas qala, Úlken Aybúyir h.t.b. orınlarda ashılıp úyrenilgen. Bul xramlarda káramatlı ot arnawlı ójirelerde saqlanǵan. Sonday-aq bul dáwirlerde qalalar rawajlanıwı menen, jańa qalalarda payda boladı. Qalalardıń sanitariyalıq jaǵına kewil bólinedi. Tok qala, Topıraq qalada kanalizaciya qurıladı. Qalalar basqarıw, mádeniy hám sawda oraylarına aylanadı. Ullı jipek jolı xalqımız tariyxında hám búgingi kúnde úlken áhmiyetke iye. Xalıqlar arasındaǵı qarım-qatnas tek ǵana sawda hám elshilik qatnasta bolıp qoymay, al xalqımızdı mádeniy hám ruwxıy jaqtan da rawajlandırıwshı bolıp ta xızmet atqaradı. Sonlıqtanda búgingi kúni Ullı jipek jolı ótken jollardı izertlew, sol tiykarda elimizdi elede rawajlandırıwǵa áhmiyet berilmekte. Ústirt tegisliginde, kárwan jolları boyında Úshqudıq, Ajigeldi, Qosbulaq, Belewli hám basqada kárwan saraylar jaylasqan. Bul jaǵdaylar qalanıń hám usı aymaqtıń rawajlanıwına hár qıylı múmkinshilikler jaratıp bergen. Nátiyjede xalıqtıń turmıs dárejesiniń ósiwine, dúnya tanıwınıń keńeyiwine múmkinshilik tuwıldı. Haqıyqatındada burınǵı jipek jolı ótken jollar tiykarında salınıp atırǵan Qońırat avtomobil jolınıń, Nawayı-Úshqudıq-Nókis temir jolınıń qurılıwı respublikamızdıń qońsı mámleketler menen qarım qatnasın elede rawajlandıradı. Qaraqalpaqstan jerinen «Ullı jipek jolınıń» ótkenine baylanıslı 1989, 1991- jılları Respublikamız arqalı BMShTıń YuNESKO shólkemi tárepinen shólkemlestirilgen, dúnyanıń 24 mámleketiniń wákilleri bar ekspediciya ótti. Olar Ayaz qala, Janbas qala, Topıraq qala, Mizdaxkan sıyaqlı ájayıp esteliklerimiz benen tanıstı. 1937-jıldan baslap úlkemizde izertlew jumısın júrgizgen Xorezm ekspediciyası batıs penen shıǵıstı baylanstırıp kelgen «Ullı jipek jolı» úlkemiz arqalı ótkenin dáliylep berdi. Jipek jolı kesispesinde jaylasqan Xorezm sawda baylanısında Aral hám Kaspiy átirapların Shıǵıs Evropa menen baylanıstırıwshı bul baǵdarda Orta Aziyanıń «dárwazası» xızmetin atqarǵan. Povoljya hám Aral átirapların sharwa-diyxanshılıq ónimlerin almaslawda Xorezm dáldálshılıq rolin atqarıp, sonıń tásirinde bul jerde iri ónermentshilik orayları bolǵan Kyat, Úrgench hám basqada qalalar rawajlanǵan. Topıraq qala, Gáwir qalalardan tabılǵan shıǵıs ellerinen ákelingen jipek gezlemeniń bólekleri, úlkemizdiń xalıq-aralıq sawda da «Ullı jipek jolı»nıń tarmaqları ótkenniń dáliyli boladı. Demek Aral boyı xalıqları I-IV ásirlerde Indiya, Qıtay, Iran, Kavkaz hám Kushan patshalıǵı qarawındaǵı eller menen mádeniy sawda baylanısında bolǵan. Ásirese Yaksart alabındaǵı Ústirt jaǵalarındaǵı kóshpeli qáwimler menen ónermentshilik, awıl xojalıq ónimlerine mal sharwashılıq ónimlerin almastırıp sawda jasaǵan. Bulardı baylanıstırıwshı jollardıń biri Buxaradan arqa - batısqa, Qızıl kum arqalı ótip Qorǵansha, Shımbay, Xojeli hám Qońırat qalaları arqalı Ústirtke ótip, qońsı aymaqlar menen baylanısqan. Sonıń menen birge bul dáwirde sawda menen shuǵıllanıwshı sawdagerlerge úlken áhmiyet berilgen. Sebebi olar bir neshe tildi, milletlerdiń úrip-ádetlerin, turmıs tájriybelerin tereń túsingen hadal insanlar bolǵan. Olar tek ǵana sawdager ǵana emes, al óz zamanınıń eń abıraylı adamı, elshilik qatnasların da alıp barıp, ilim-mádeniyat taratıwshıda bolıp esaplanadı. Sonlıqtanda jaslardı jas waqtınan shet tildi biliwge, sawda isleriniń ádislerin biliwge tárbiyalap barǵan. Download 253.15 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|