2-tema. VII ácirden XIV ásirdiń birinshi yaríMÍna shekemgi orta aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikaliq pikirler jobasi

2-TEMA. VII ÁCIRDEN XIV ÁSIRDIŃ BIRINSHI YARÍMÍNA SHEKEMGI ORTA AZIYADA TÁRBIYA, MEKTEP HÁM PEDAGOGIKALIQ PIKIRLER
JOBASI:
2.1.Islam dininiń tarqalıwı, islam ideyalarınıń tálim-tárbiyaǵa tásiri. Musılman mekteplerinde tálim-tárbiya mazmunı.
2.2. Xadis iliminiń payda bolıwı hám rawajlanıwı.
2.3. Imam Ismayıl al-Buxariydiń xadis ilimin rawajlandırıwǵa qosqan úlesi.
2.4. Imam Isa at-Termiziydiń xadislerdi toplaw hám ilimiy izertlewdegi xızmetleri.
2.5. Sufizm táliymatınıń mánawiy turmısqa tásiri, Axmed Yassawiy hám Bahawatdin Naqshbandiylerdiń bul baǵdardaǵı xızmetleri.
Temanıń maqseti:
Talabalarǵa islamnıń payda bolıwı, Túrkistanda islam dininiń engiziliwi, islam táliymatınıń tálim-tárbiyaǵa tásiri hám onnan úzliksiz bilimlendiriw tarawında paydalanıwǵa úyretiw.
Temanıń wazıypaları:
- Islam dininiń payda bolıwı hám onıń tiykarın salıwshı Muxammed payǵambar haqqında talabalarǵa túsinik beriw;
- Quranı kárimnen keyingi kiyeli derek - Xadis iliminiń payda bolıwı, onıń rawajlanıwı haqqında maǵlıwmatlar beriw;
- Xadis iliminiń qáliplesiwi hám rawajlanıwına úlken úles qosqan Imam al-Buxariy, Isa at-Termiziy hám basqalar haqqında maǵlıwmat beriw;
- Islam táliymatınıń, sonıń ishinde xadislerdiń tálim-tárbiyaǵa tásiri haqqında talabalarǵa túsinikler beriw;
Tayanısh túsinikler: Islam táliymatı, Muxammed payǵambar, xadisler, xadis ilimi, tálim-tárbiya, úzliksiz bilimlendiriw, namaz oqıw, zakat beriw, oraza tutıw, haj saparına barıw, kalima qaytarıw, meshitler, mektepler, medreseler, Quranı Karim, arab jazıwı, diniy kitaplar, din ulamaları.
Temanıń mazmunı:


1.1.Islam dininiń tarqalıwı, islam ideyalarınıń tálim-tárbiyaǵa tásiri. Musılman mekteplerinde tálim-tárbiyanıń mazmunı.

VII ásir baslarında Islam taliymatina tiykarlanǵan Arab xalifatlıǵı shólkemlestirilip, bul mámleket óz ústemligin bekkemlew ushın basqada mámleketlerdi ózine qarata baslaydı.

VII ásirdiń ortalarınan baslap arablar Maverennaxrǵa hújim shólkemlestiriwdi oylastıradı hám ol 651 jılı Ubaydulla ibn Ziyod basshılıǵında ámelge asırıladı. 676 jılı Said ibn Ospannıń basshılıǵında Buxara, Suǵdiyona, Kesh hám Nasaf qalaları basıp alınadı.
Arablar tárepinen shólkemlestirilgen ekinshi shabıwıl 705 jılı Xorasan hákimi Quteyba ibn Muslim tárepinen baslanadı. Ol 706 jılı Zarafshanǵa júris baslap Paykend, Buxara, Samarqand, Ferǵana hám basqa qalalardı, Xorezmdi qolǵa kiritedi. Quteyba ibn Muslimniń Maverennahrǵa júrisi 715- jılı onıń Ferǵanada qozǵalańshı arab jawıngerleri tárepinen óltiriliwi menen tamamlanadı.
Arablar YIII ásirdiń ortalarına kelip Maverennahrdı tolıq basıp aladı hám ol jerlerde islam dinin ornatadı. Maverennahrda Islam taliymatınıń ideyaları jayılaman degenshe bul jerde kóp sanlı qudaylarǵa sıyınıw isleride ámelge asırıladı.
Islam taliymatı ideyalarınıń jayılıwı adamlar tárepinen Shariat qaǵıydalarına, Islam dini printsiplerine boysınıw, Allaǵa sıyınıw, Muxammed payǵambar kórsetpelerin basshılıqqa alıwdı xalıqtıń sanasına sińdiredi.
Tariyxshı Abu Muhammad Narshaxiydiń «Buxara tariyxı»nda kórsetiliwinshe: “Buxara xalqı 4 mártebe musırman, 4 mártebe kápir boladı. Sońǵılıǵında Kuteyba ibn Muslim olardı zorlıq penen musırmanshılıqqa májbúr etedi.
Basıp alıwshılıq dáwirinde jergilikli xalıqtıń mádeniy miyrasları joq etiledi. Abu Rayxan Beruniydiń kórsetiwinshe: «Quteyba Xorezm jazıwın jaqsı bilgen, olardıń ráwiyatların úyrengen, onı basqalarǵa úyretetuǵın adamlardı joq etken. Sońınan kóshirip jazıwshılardıda óltirtken, kitap hám dápterlerdi órtegen». Usınday gúresler nátiyjesinde islam dini qáliplestirilgen.
Arab xalifaları basıp alınǵan mámleketlerde aǵartıwshılıq siyasatın alıp bardı, baǵınıshlı xalıqlar ústinen mádeniy ústinlikke eristi. Sebebi arablarda YII ásir baslarında «quran» hám basqada shıǵarmalar bar edi. IX ásirde jaratılǵan «Mıń bir tún» shıǵarması dúńya ádebiyatınıń eń jaqsı úlgisi boldı.
Arab tili rawajlandırıldı hám en jaydı. Grek hám rim oyshılları tárepinen jaratılǵan astronomiya, meditsina, ximiya, matematika hám geografiyaǵa baylanıslı barlıq iri shıǵarmalar arab tiline awdarma jasaldı.
Arablar úlken mámleketti payda etiw nátiyjesinde geografiya ilimin rawajlandırdı, dáslepki kartalar jaratıldı. IX ásirde jaratılǵan kartalarda Arab xalifalıǵınan ótiwshi dáryalar hám olardıń aǵımları, sondayaq, Ispaniyadan Oraylıq Aziya hám Hind dáryasına shekemgi xalifalıq jerleri sáwlelendirildi. «Maverennaxr» sózi ol waqıtlarda «dár`ya artı» degen maǵananı bildirdi.
Islam taliymatınıń en jayıwında Allanıń rasuli (jerdegi wákili) bolǵan payǵambar Muhammad Alayhis-salamnıń ornı hám jeke róli joqarı boldı. Muqaddes kitap - “Quran” jaratıldı. Arab tilin úyreniw daǵazalandı. Diniy ulamalardıń kórsetpesine muwapıq bul muqaddes kitaptıń basqa tillerge awdarma jasalıwı qadaǵan etildi.
Basip alınǵan barlıq mámleketlerdegi meshitler qaptalınan arnawlı mektepler shólkemlestirildi. Biraq bul jerlerde tek gana ul balalar tálim hám tárbiya aldı. Medreselerde tálim-tarbiya isleri Shariat nızamlarına muwapıq shólkemlestirildi. Ol jerde anıq pánlerde oqıtıldı.
Balalarǵa dáslep háripler yadlatıldı, sońinan bul háriplerdi qosıp oqıw, onnan soń barıp jazıw úyretildi. Usınnan keyin “Quran”nıń hár bir súresi tákrarlap úyretildi.
Balalar 6-7, hátte 5 jasınan baslap mekteplerge berildi. “Quran”dı yadqa bilgen adam qarıy dep ataldı.
Maverennaxrda arab bolmaǵan balalarǵa “Áptúyek” úyretildi. Ol VIII ásirde dúzilgen. Onıń ishinde quran súreleriniń jetiden biri tańlap alınǵan. X—XII ásirlerde “Sharkitap” oqıtıla basladı. XII ásirden baslap Ahmad Yassawiydiń turk tilinde jazılǵan qosıqları hám basqada shıǵarmaları tiykarinda islam dini turkiy tilde úyrenile basladı.
X ásirdiń baslarında medreseler payda bola basladı. Medreselerde musulman diniy aǵımları arab tili, grammatikası hám nizamshılıq, ilahiyat, logika, oratorlıq sheberlikleri úyretildi. Sońınan medreselerde astronomiya, matematika, geografiya, ximiya siyaqlı dúńyalıq ilimler oqıtıla basladı.
Medreselerde 15—20, 30—40 hám 100—150 ge shekem talabalar oqıdı. Onı pitkergenler imam-xatib, qazıxanalar hám basqada basqarıw orınlarında jumıs isledi.
Islam shariyatınıń mánisi - bul Allanı bir dep, oǵan boysınıw hám pútkil qálbi menen ıqlas etiw degendi ańlatadı. Islam taliymatı boyınsha har bir musurman bes tiykarǵı wazıypanı orınlawı shárt:
1-“La ilaaha illalla, Muhammadur-rasululalla” dep Allanın barlıǵına, onıń birew ekenligine hám onıń qudiretine, Muhammad Allayhis-salamnıń Táńirdiń jerdegi elshisi ekenligine iseniw.
2-namaz oqıw;
3-maldan, bastan zákát beriw;
4-ramazan ayında oraza tutıw;
5-imkaniyatı bolsa haj saparın ótew.
Islam dininiń tiykarın salıwshi hám en jaydırıwshı Muhammad ibn Abdulla 570 jılı Mekkede quraysh qabilasına tiyisli Hoshimiyler shańaraǵında tuwıladı. Atası Abdulla Sham saparına ketip baratırıp Madina qalasında 30 jasına jetpey qaytıs boladı. Jas Muhammed 5 jasında anası Aminadanda ajraladı. Sońınan onı jası 100 den asqan babası Abdul Mutallib óz tárbiyasına aladı. Ol qaytıs bolǵannan keyin Abu Talib tarbiyalaydı. Erjetkennen keyin Mekke qalasınıń bay áyelleriniń biri Xadichanıń xizmetine ótedi. Sońınan oǵan úylenedi.
609-610 jıllardan baslap Muhammed payǵambar sıpatında jalǵız allaǵa sıyınadı. Islam dininiń ideyaların xalıq arasında násiyatlaydı. Ol 622 jılı óz tárepdarları menen Madina qalasına jol aladı. Musurmanlardıń hijriy jıl esabı usı jıldan baslanadı.
632 jılı Muhammed Mekkege jáne bir ret hajǵa baradı. Aradan 3 ay ótip qazalanadı. Onıń óliminen soń mámleketti xalifalardan
1. Abu Bakr as-Siddiq 632-634 jıllarda;
2. Umar ibn al-Xattob 634-644 jıllarda;
3. Usman ibn Affon 644-656 jıllarda;
4. Ali ibn Abu Tolib payǵambarımızdıń kúyewi basqaradı.
Bul dáwirde islam taliymatı bekkemlenedi. “Qur`onı Karim” sahabalar tárepinen kitap halına keltirildi.
Xat-sawatı bolmaǵan Abu Bakr, Omar, Ospan, Ali, Zayd, Ubaylar “Quran” ayatların 23 jıl dawamında yadında tutadı hám xatqa túsirtedi.
3-xalifa Ospannıń tapsırmasına muwapıq “Quran” súreleri hám ayatları birinshi bolıp sahaba Zayd ibn Sabit tárepinen kiyik terisinen islengen betlerge jazıladı hám ol 6 nusqada kóshirilip oraylıq qalalarǵa bir-bir nusqadan jiberiledi.
“Quran”- dúńya mádeniyatınıń úlken baylıǵı, musurmanlardıń muqaddes kitabı bolıp, ol arab tilinde “qiroat” maǵanasın ańlatadı. Ol 6666 ayat hám 114 súreden ibarat bolıp, olardıń 90 i Muhammad Alayhis-salom Mekke qalasında, 24 ti Madina qalasında bolǵan waqıtlarda jazıladı.
Quran adamlardı tınısh-tatıw jasaw, doslıq, teńlik, saqıylıq, bir-birine mehir-muxabbatlı bolıwǵa shaqıradı. Islam ideyaları adamlardı jaqsılıq islewge shaqıradı, olardı jamanlıqtan qaytaradı.
Qurannıń “Zumar” súresiniń 9-ayatında adamlardı ilim úyreniwge shaqırıwshı mınaday qatarlar bar: “Aytıń: Biletuǵın hám bilmeytuǵınlar teń be? degen sawal qoyılıp «tek ǵana aqıl iyeleriniń úgit-násiyat qılıp biletuǵınlıǵın esletedi».
Quranda ata-ana, shańaraqtıń basqa aǵzalarına, aǵayin-tuwǵan, jetimler, kambaǵallar, qońsı-qobalarǵa jaqsılıq islew belgilengen. Menmenlik - óz ayıbın tán almaw, takabbırlıq sanaladı.
Ulıwma alǵanda, islam hám onıń tiykarǵı taliymatı insanda aqlıy, áden-ikramlı hám fizikalıq jaqtan barkamal insandı tarbiyalawda oǵada áhmiyetli sanaladı.