2-tema. VII ácirden XIV ásirdiń birinshi yaríMÍna shekemgi orta aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikaliq pikirler jobasi

2.3. Imam Ismayıl al-Buxariydiń xadis ilimin rawajlandırıwǵa qosqan úlesi

Imam Ismayıl al-Buxariy xadis iliminde “Amir-ul-muminin”, “Imam al-muhaddisiyn” degen húrmetli ataqlarǵa iye bolǵavn adam. Ol 810 jıldıń 13- mayında Buxarada tuwılǵan. Kishkeneliginen atadan jetim qalǵan. Dáslep mektepte sawat ashqan, 10 jasınan baslap arab tilindegti kitaplar járdeminde ham rawayatlardı esitiw arqalı xadislerdi yadlay baslaǵan. Ol Xadis ilimi boyınsha tartıslarǵa qatnasqan.

Buxariy 825 jılı 16 jasında anası hám ájeaǵası menen Xaj saparına baradı. Onıń zeyni ótkir boladı. Ol bir kitapti oqısa, sol kitaptıń barlıǵı yadında qalǵan. Buxariydiń óziniń kórsetiwi boyınsha 100 mıń isenimli xadisti hám 200 mıń isenimsiz xadisti yadtan bilgen. Al basqa maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda ol 600 mıńǵa jaqın xadisti yadtan bilgen.
Ol Buxaraǵa qaytıp kelgennen keyin jaslarǵa hám ulamalarǵa xadis iliminen sabaq beredi. Rawayatlarǵa qaraǵanda onı xalifanıń Buxaradaǵı nayıbı «sarayǵa kelip hadis iliminen sabaq bersin» dep aytıp jiberedi. Buxariy bul usınıstı qabıllaydı, biraq xabardı jetkergen adamǵa “Men ilimdi qorlap sultanlardıń, ámirlerdiń esigine alıp barmayman, eger Ámirge ilim kerek bolsa ózi úyime yamasa meshitime kelsin» dep jiberedi. Usınnan keyin Ámir menen Buxariy ortasındaǵı qatnasıq buzıladı. Ámir Buxariydi qaladan shıǵarıp jiberiwge párman beredi. Bunı esitken Samarqandlı ulamalar Buxariydi Samarqandqa mirat etedi. Buxariy jolda baratırıp awıradı hám 872 jıldıń 1 sentyabr kúni 62 jasında qaytıs boladı.
Imom Ismoıl al-Buxoriy oǵada bay dóretiwshilik miyras qaldırgan. Oniń bizge shekem 6 kitabı kelip jetken. Olar; “Al-jome` as-sahih” (“Isenimli toplam”), “Al-adab al-mufrad” («Ádep durdanaları»), “At-tarix al-kibor” (“Úlken tariyx”), “At-tarix as-saǵiyr”, (“Kishi tariyx”), “Al-qiroatu xalfa-l-Imom” (“Imam artında turıp oqıw»), “Vaf`ul-yadini fi-s-saloti” (“Namazda eki qoldı kóteriw”). Usi shıǵarmalardıń ishindegi eń úlkeni “Al-jome` as-sahih” kitabı. Bul kitapta payǵambarımız Muhammed Alayhis-salom xadislerinen tısqarı, islam huquqtanıwshılıǵı, islam máresimleri, ádep-ikramlılıq, tálim-tárbiya, tariyx hám etnografiyaǵa baylanıslı maǵlıwmatlar berilgen. Bul kitap Quranı Karimnen keyingi tiykarǵı derek esaplanadı. Shıǵarma 644 bapta bayan etilgen hám óz ishine 1322 xadisti alǵan.