2-tema. VII ácirden XIV ásirdiń birinshi yaríMÍna shekemgi orta aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikaliq pikirler jobasi

2.4. Imam Isa at-Termiziydiń xadislerdi toplaw hám ilimiy izertlewdegi xızmetleri.

At-Termiziy 824 jılı Termez jaqınındaǵı Buǵ awılında (házirgi Surxondaryanıń Sherobod rayonı) tuwılǵan. Onıń ata-anası haqqında maǵlıwmatlar joq. Jaslayınan ilimge qızıqqan ol 850-jıldan baslap bir qatar mámleketlerge saparǵa shıǵadı. Mákke hám Madinanı ziyarat etedi. Irak hám Xorasanda xadis, qiroat, tariyx hám basqa ilimlerdi úyrenedi.

Saparda júrgeninde ustazı Imom Ismoıl al-Buxariy menen ushırasadı. Ol ustazınıń ólimi sebepli jılay bergenlikten kózi gór bolıp qala jazlaydı. Óziniń yadınıń ótkirligi sebepli olda xadislerdi yadqa biledi. 863 jılı watanına qaytıp shákirtlerge sabaq beredi, onnan artıq kitaplar jazadı.
At-Termiziy toplaǵan xadislerdiń mazmunı bay hám tárbiyalıq áhmiyeti oǵada ullı. Onda adamlardıń kámalǵa jetiwi ushın talap etiletuǵın adamgershilikli pazıyletler sáwlelendirilgen bolıp, onıń ishine basqalarǵa mehir-aqıbet kórsetiw, saqıylıq, ashıq kewillilik, ata-ana hám basqalarǵa ǵamxorlıq hám basqada pazıyletler orın alǵan. Ol quranı Karimdegi kórsetpelerge tiykarlanıp islengen.
At-Termiziy xadislerinde iymanlı bolıwdıń úsh shárti bar ekenligi kórsetiledi: 1. Duris isenimge iye bolıw; 2. Adamlar menen jaqsı múnásebette bolıw; 3. Óz ústinde islew hám ózin ibadat qılıwǵa, siyiniwǵa shaqırıp turıw.
Sonday-aq iyman terekke teńlestirilip onıń 60 tan artıq shaqaları bar dep onıń belgileri kórsetiledi. Olardıń hár biri adamgershilikli pazıyletlerdi óz ishine aladı. Ms:: “Qolı menen hám tili menen basqalarǵa azar bermegen adam musılman”, “Ózińiz jaqsı kórgen nárseni biradarıńızǵa rawa kórmegenshe hesh kim haqıyqat mómin-musılman bolıp esaplanbaydı” h.t.b.
Jánede At-Termiziy óz xadislerinde úsh nárseni ózinde qáliplestirgen adamnıń iymanı bekkem boladı deydi. Olar: insaplı hám ádalatlı bolıw; bárshege sálem beriw; kámbaǵal bolsada sadaqa berip turıw”.
Bunnan tisqari adamlarǵa tán bolmaǵan unamsız qásiyetler haqqında da, onnan saqlandırıw ushın aytıladı. Bul jerde Muxammed payǵambarımızdıń tili menen tómende kórsetilgen tórt nárseden awlaq bolmaǵansha iymansızlıqtıń bir belgisi bar boladı eken dep kórsetedi; sóylese ótirik sóylew; shartnama dúzse shártinde turmaw; urısıp qalsa kek saqlaw; nápák islerge qol urıw.
At-Termiziy xadislerinde ilim úyreniwge ayrıqsha itibar qaratıladı. Ol ilimdi úyreniwshilerdi úsh taypaǵa bóledi:
1. Ilimdi úyreniwshi hám onı basqalarǵada shın ıqlası menen úyretiwshi;
2. Ilimdi úyrenip, onı basqalarǵada úyretiwshi, biraq, ózi sol úyrengen ilimine ámel qılmawshı;
3. Ózide úyrenbewshi hám basqalarǵada úyretpewshi.
Ol ózi dóretken Xadisinde payǵambarımızdıń tili menen tómende kórsetilgenlerdi qiyamet qayımnıń belgileri dep kórsetedi: ilimniń páseyiwi; ǵázeptiń kúsheyiwi; buzıqshılıqtıń háwij alıwı; qatınlardıń kóbeyiwi; erkeklerdiń azayıwı.
Demek, qiyamet qayımdı adamlardıń ózleri payda etedi. «Ilim rawajlanbaǵan mámlekette buzıqshılıq rawajlanadı, ózara urıslar kúsheyip, erkekler azayıp ketkende qmyamet qayım boladı ” delinedi.
Islamda 2 túrli ilim haqqında aytıladı: 1-huquqıy, diniy jol-jorıqlar haqqında ilim. 2- dúńyalıq ilim. Bir qatar xadislerde ilimniń ibadattan ústin ekenligide kórsetip ótiledi.
Xadislerde ata-ananı qapa qılıp, onı jılatıw eń úlken gúna sanaladı. Bunnan tısqarı Allanıń bar ekenligine gúman keltiriw, adam óltiriw, urıs maydanınan qashıw, óziniń áp-ánedey qatınına buzıq dep jala jabıw, jetimniń haqısın jew, adamlardı masqaralap, onnan lázzetleniw, kemsitiw jaman illetler qatarında kórsetiledi.
At-Termiziy Xadislerinde adam ólgennen keyin sawabı tiyip turatuǵın ámellerdiń jeti túri kórsetiledi: 1. Tarqatqan ilimi. 2. Qaldırǵan pákize perzenti. 3. Miyras qaldırǵan quranı. 4. Qurǵan meshiti. 5. Jolawshılar ushın qurǵan miymanxanası. 6. Qazǵan jap-salması. 7. Tiriliginde hám deniniń saw waqtnda sadaqa ushın ajratqanları.
Xadislerde tiri jániwarlardı óltirmew (jılan, shayannan basqa), saya berip turǵan tereklerdi kespew kerekligi atap ótiledi.
At-Termiziy Xadisleri Muhammed payǵambarımızdıń ideyaların tolıqtırıwshı, insanlardi kámillikke baslawshı hújjet sanaladi.