2. To’yingan uglevodorodlar (alkanlar). Olinishi, xossalari, ishlatilishi

IYUPAK (sistematik) nomenklaturada nomlash:  Alkanlarni IYUPAK bo‘-yicha nomlash uchun quyidagi tartib qabul qilingan:

1. 
   Asos sifatida uglerod atomlarining eng uzun zanjiri tanlab olinadi. Zanjirga bog‘langan alkil radikali o‘rinbosar sifatida qaraladi;
   
2. 
   Tanlab olingan eng uzun zanjir nomerlanadi. Nomerlash zanjirning tarmoqlanishi chetga yaqin bo‘lgan tomonidan boshlanadi;
   
3. 
   Agar zanjirning bitta yoki bir nechta uglerod atomlarida o‘rinbosarlar joylashgan bo‘lsa, nomlanganda nomer har bir o‘rinbosarga qo‘yiladi va vergul bilan ajratiladi, bir xil o‘rinbosarlarning soni di-, tri-, tetra– va h.k. grek sonlari bilan ko‘rsatiladi.
   
4. 
   Alkan molekulasida turli o‘rinbosarlar bo‘lib, ular uglerod atomlarining soni va tarmoqlanish darajasi bilan farq qilsa, alkanni nomlashda o‘rinbosarlar alfavit bo‘yicha nomlanadi.
   

Alkil radikalining nomi alkanning –an qo‘shimchasini –il almashtirib hosil qilinadi. CH₃–

metil, CH₃CH₂-etil, CH₃CH₂CH₂-propil, (CH₃)₂CH-izopropil, С₄Н₉-butil, CH₃CH(CH₃)CH₂izobutil, CH₃CH₂(CH₃)CH-ikkilamchi butil, (CH₃)₃S-uchlamchi butil radikallari.
Tarkibi С₈Н₁₈ bo‘lgan alkanni uzun zanjirida 6 ta uglerod atomi tutgan izomerlarini tuzilish formulalarini yozing va IYUPAK bo‘yicha nomlang.
Alkanlarni olish usullari.Alkanlar asosan tabiiy manba’lardan va sintez usuli bilan olinadi.
1.Alkanlarning asosiy manba’’i neft va tabiiy gazdir. Tabiiy gaz 95-98 % metan, 2-5% etan, propan, butandan iborat bo‘ladi. Neftni qayta ishlab alkanlarni aralashmasi olinadi. 2.Tosh yoki qo‘ng‘ir ko‘mirni vodorod bilan molibden, volfram va nikel metallarining oksidlari va sulfidlari ishtirokida 450-470^oС, 300 atm bosimda gidrogenlanadi. Buning natijasida alkanlar va sikloalkanlar hosil bo‘ladi.
Karbidlardan olish. Ayrim karbidlarga suv ta’sir ettirib metan olinadi: Al₄C₃+ 12H₂O  3CH₄+ 4Al(OH)₃ 5.Vyurs (1855 y.) reaksiyasi bo‘yicha galogenalkanlardan olish:
2CH₃CH₂CH₂CH₂Br + 2Na  C₈Н₁₈+ 2NaBr.
Bu usul bilan juft uglerod atomi tutgan alkanlarni olish yaxshi unum bilan boradi. Toq sonli uglerod atomi tutgan alkanlarni har xil galogenalkanlardan olinganligi sababli alkanlarning aralashmasi hosil bo‘ladi:
CH₃CH₂CH₂Вr + CH₃CH₂Вr + 2Na  C₅Н₁₂+ C₆N₁₄ Q C₄N₁₀+ 2NaBr
Bunday reaksiyani litiy metali va mis tuzlari ishtirokida efir eritmasida olib borilsa yuqori unum bilan alkan hosil bo‘ladi