2 Тузувчилар


Download 0.78 Mb.
Pdf ko'rish
bet39/66
Sana06.04.2023
Hajmi0.78 Mb.
#1334427
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   66
Bog'liq
osimliklar fiziologiyasi

ФОТАКТИВ РЕАКЦИЯ 
Бу реакция оғизчалар очилиш ёпилиш ва метофилл ва оғизчани қамровчи 
хужайраларда юз берадиган биохимявий ўзгаришларга боғлиқ. 
Жумладан, қоронғуликдан ёруғликка ўтганда тўқиманинг мезофилл хужайраларида 
фотосинтев профцесс бошланиши билан шакар крахмалга айланади. Қамровчи хужайраларда 
эса тўпланган ва хосил бўлган крахмал шакакрча парчаланади. Қамровчи хужайралар эса 
тўпланган ва хосил бўлган крахмал шакаригача парчаланади. Натижада хужайраларнинг 
осмотик босим кучи кўпаяди. Қамровчи хужайралари мезофил ва апидермис 
хужайраларидаги сувни шимиб олаб бўкади. Натижада оғизча очилади. 
Ёруғлик қоронғуликка ўтган вақтда аксинча барг оғизчасини қамровчи 
хужайралардаги шакар молкулалалари крахмал айланадди. Мезофил хужайраларда крахмал 
оддий шакарга айланади, натижада мезофил хужайралардаги осмотик босим кучи барг 
оғизчасини қамровчи хужайралардаги осмотик босим кучидан кўпайиб қолади. Натижада 
мезофил оғизчасини қамровчи хужайралардаги сувни шимиб олади. Таркибидаги сувни 
йўқотганлар оғизчаси йўқолади. Барг оғизчаси ёпилади. 
Гидрооктив реакция. Барг тўқималаридаги сувнинг тез бўғланиб кетиши натижасида 
кун ўрталарида барг оғизчасини қмровчи хужайралари сувсизланиб қолишидан оғизчалар 
ёпилади. Транспирация жадаллиги секинлашагандан сўнг фотоактив реакция гидроактив 
реакциядан устун бўлиб қолиши натижасида барг оғизчалари қайтадан очилади. 
Гидрпассив реакция. Ёмғир ёғиши ва хаводаги намликнинг кўп бўлиши туфйли барг 
тўқимаси сувнинг кўп шимиб олганидан эпидер мис хужайралар бўкиб қолади. Натижада 


55 
барг оғизчасини қамровчи хужайралар сиқилиб оғизча пассив холда бўғланадб барг оғизчаси 
пассив сув холда очилади. 
Оғизчанинг очилиб ёпилиши АТФ молекулаларининг синтеалнишига хам боғлиқ. 
Хужайралар таркибида АТФ кўп бўлса. Унинг энергияси хисобига осмотик актив 
бирикмалар хужайрага ўтади. Хужайрада осмотик актив моддалар иштирок ортади. 
Натиада оғизча очилади. 
Қамровчи хужайраларда осмотик пактив бирикма АТФ энергияси хисобига 
хужайраларнинг осмотикпотенцияали камаяди ва оғизча ёпилади. 
Барг оғизчаларининг очилиши паражасида куйидаги усуллардан аниқлаш мумкин. 
1. Ф.Ялобу усули. Бу усул ўсиб турган ўсимлик барг эпидеримиси шилиб олиниб 
абсалют спитрга солиб қўйилади. 
2. Г.Х.Молотковский усусли. Барг юзасини ва барг оғизчаларини фотопеленкага 
расмга олинади. 
3. Молиш усули. Бунда инфилpтрация методи бўйича барг оғизчасилари орқали 
спирт бинзен ва каслол молекуляларининг ўтиш кетиш даражаси хисобга олинади. 
4. Френсис Дарвин усули. Бунда Ф,Даврвин ишлаб чиққан парометр асбоби 
қўлланади. 
Ўсимликларнинг барг оғизчалари ўртача қуруқ очиқ иссиқ шароитда соат 9-12 гача 
тўла ёпилади. Оғизчаларининг кечаю кундуз очиқ туриши ёки қисқа муддатга очилиши 
ўсимлик тўсига қараб, хар хил бўлади. 
Ўсимлик қабул қилган сувнинг фақат 10000 дан 2 қисмигина ўзгартирилиб, қолган 
қисми ўсимликда бўғлантирилади. 
Сув ўсимликнинг барг эпидермис хужайралари ва барг пластинкасида жойлашган 
оғизчалар орқали бўладиган транспирация дейилади. Агар сув барг эндермис 
хужайраларнинг кутикула қавати орқали буғлантирилса, кутикула транспиратцияси 
дейилади. 
Ёш ўсимликларда кутикуляр транспиратция кучли бўлади, сўнгра барг эпидермиси 
кутикула қавати қалинлиги қалинлашгач оғизчалар орқали бўладиган транспиратция 
кучаяди. 
Ўрик дарахтининг ёш барглари бахор ойларида транспиратция процессида янги 
бўғланган сув миқдорининг 73,4% ни кутикула қавати орқали бўғлантирилса, қуйида эса 
атиги 15,4 % ни бўғланади. 
Кутикуляр транспиратцияни аниқлаш учун барг пластинксининг аниқлаш учун барг 
пластинкасининг пастки оғичалар жойланишига томонига ва зелен суркаб қўйилади. 
Оғизчалар орқали бўладиган транспирация процесси икки фазадан иборат. 


56 
Бирнчи фазада меаофилл хужайралардаги сув бўғга айланиб, хужайра орқали 
бўшликларда тўпланади. 
Иккинчи фазада эса шу бўғ холидаги сув оғизчалар орқали дифузияланиб ташқи 
мухитга чиқарилади. 
Транспирация процессининг тезлигини тарозига ўлчаш, хавони суриш ва кобалpт 
хлор усулларида аниқлаш мумкин. 
Ўсимликларни сувни кўп ёки кам бўғланитириш шу ўсимликнинг тури в яшаш 
шароитига боғлиқ. 
Шунга асосан транспиратция кўрсаткичлари хар хил бўлади. 
Махлумки барг юзасидан, махлум вақт давомида бўғланган сув миқдорига 
транспиратция интенсивлиги деб аталади. 
Бу курсатўкич ўсимликларнинг турига ва яшаш шароитига қараб кундузги 15-250 г 
органигада бўлса, кечаси 1-20 дан ортмайди. 
Бир грамм куруқ модда хосил қилиш учун сарифланган сув миқдори транспиратция 
коэффиценти дебғ аталади. Кўпчилик сув миқдори тпранспиратция коэффиценти деб 
аталади. Кўпчилик ўсимликларда 1 г қуруқ модда хосил қилиш учун 300 г сув сариланган ва 
яшаш шароитига боғлиқ
Масалан: Ғўза ўсимлик 1 г қуруқ модда хосил қилиш учун агротехника 1000-12000г 
сув сарифланса, юқори аггротехника тадбирлари ни қўлланиганда 1 г қуруқ модда хосил 
қилиш учун 500-600 г сув сарифланади. 
1 кг сарифланган сув хисобидан хосил бўлган куқуқ модда миқдори транспиратция 
махсулоти деб аталади. Бу курсатўкич 1-3 г оралиғи бўлади. 
Махлум барг сатхиидан бўғлатирилган сув миқдорининг, худди шундай сатхидан 
сатихидаги сувдан бўғлатирилган сув миқдорига бўлган нисбати нисбий сув миқдорига 
бўлган нисбати нисбий транспиратция дейилади. 
Барг сатхидан бўғлантирилган сув миқдори. 
Сув сатхидан бўғлантирилган сув миқдори одатда бу нисбат 0,1-0,5 оралиғида 
бўлади., бахзан 1 га тенглашади. 
Махлум вақт ичида сарафланган сув миқдорини, ўсимлик танасидаги умумуий сув 
миқдорига бўлган нисбий ўсимлик сув сарфлаш тезлиги дейилади. 
У қуйидагиича ифодаланади. 
Махлум вақт ичида сарифланган сув миқдори ўсимлик танасидаги умумий сув 
миқдори бу курсаткич 10-80% атрофида бўлади. 
У ўсимлик танасидаги сувнинг неча проценти, хар бир соатда янгланиб туришини 
кўрсатади. Бахзи ўсимликлар 1 соатда ўз таркибидаги сувнинг 100% ини янгилаб туради. 


57 
Тарнспиратция процессига тташқи мухит фақторларининг тахсири ўсимликларда сув 
баланси ва сулиш. 
Тарнспиратция процессининг кучили ёки суст бўлиши хаво намлигига боғлиқ яхни 
хаво намлиги кўп бўлса траенспиратция тезлиги интенсивлиги секинлашади. 
Намлик камайганда транспиратция тезлиги кескин ошади, яхни у Далpтон қоидасига 
махлум даражада бўйсунади. У қўйидагича
V =К (F-1) 780/S бунда
- махлум сув сатхидан бўғланган сув миқдори 
К - дифузия коэффиценти (0,23 ю 10 м ёсек) 
- тажриба температурпасида хаводаги буғ босими
р - атмосфера босими 
S-бўғлантирувчи юза хаводаги максимал босимнинг сатхи температурага тўғри 
муносиблиги куйидаги сонларда кўрсатилган. 
Температура
-30 
-20 
-10 
-0 
+10 
+20 
+30 
Максимал бўғ 
0,4 
0,9 
2,2 
4,6 
9,2 
17,5 
31,3 
Махлум температурада хавони бўғ билан тўйнтириш учун керак бўлган бўғ босим F1 
дан тажриба вақтидаги бўғ босими о айримаси хавода етишмаган намлик миқдори (d) 
қуйиладаги тенглама асосида топилади.
Транспиратция тезлигига ёруғликнинг тахсири катта масалан ўсимлк қоронғуликдан 
ёруғликка тахсири катта масалан ўсимлик қоронғуликдан ёруғликка олиб чиқилса унинг 
транепсиратция тезлиги 30-40% ортади. Қуёш нури бевосита ўсмликка туширилса 
транспиратция прцесси янгада кучаяди.
Бунда хлорфил доначалар ютган қизўил ва кўк бинафша нурлар хамда барг 
тўқимасидаги сув молкулалари кетган инфра қизил нурлар энгергияси хисобига барг 
тўўқимаси исиб транспиратция процесси тезлашди кучли шамол тахсиридан хам 
транспиратция кучаяди. 
Ўсимликни тупроқдан сувни қаубл қилиб уни илдиз поя ва барг орқали устки 
органларига етказиб бўғлантириб туриш ўсимликнинг сув балансини ташкил этади. 
Ўсимлик тўқимасидан бўғлантирилган сув миқдори қабул қилинган сув миқдоридан 
кўп бўлса танқидий пайдо бўлади, сувнинг ўсимлик танси орқали тўхтовсиз харакатлантириб 
туриш учун сув танқимлиги 5-=10% дан ортмаслига керак. Агар тупроқ намлик камайиб 
кетса сув танқислиги 25% гача кутарилади. Натижада ўсимлик сўлийди унинг ўсиши ва 
ривожаланиши секинлашади. Бироқ сўлиш ўсимликларнибутунлай сувсизланиб қуриб 


58 
қолишидан сақлайди. Сўлиган ўсимликларда барг оғизчалари бекилиб транспиратсия: 5-10 
марта камаяди. Бахзи ўсимликлар липа ўрмон ёнғоғи баргларини тукади. 
Ўсимликларда сув танқислиги 3 хил кўринишда бўлади. 
1. Вақтинчалик сўлиш. Бунда ўсимликларнинг барглари сўлийди, рпоялар эса турган 
холати сақлаб қолади. 
Бундай ўсимликларда кундузги хосил бўлган сув танқислиги эрталабгача қопланади. 
Вақтинчалик сўлиш ўсимликларга зарар келтирмайди. 
Бироқ лавлаги кунга боқар ва қовоқ каби ўсимликларда фотостез пасайиб ўсиш 
процесси секинлашади ва хосилнинг камайиши кузатилади. 
2. Узоқ вақт давомида сўлиш. Бунда трапнспиратция процесси сарифланган сув 
миқдори кўп бўлади илдиз сиситемаси сувни етакзиб улгурмайди оқибатда барг 
тўқималарига эмас, балки ўсимликда узоқ давомли сўлишда ўсимликларда қолдиқ сув 
танқислиги юзага келади, натижада куриб қолади. 
Ўсимликларда сув танқислигига, учрайди уларда моддалар алмашинуви бузилади. 
Жумладан синтен проессига нисбатан гидрлиз процессига нисбатиан гидролиз процесси 
тезлашади. 

Download 0.78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   66




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling