2. Xufyona iqtisodiyot turlarining tasnifi va uni baholashga nisbatan yondashuvlar

Ular quyidagilardan Iborat:

talon-taroj;

qasddan hizmat mansabini suiistemol qilish va xujalik sohasidagi jinoyatlar;

narkobiznes;

qimor uyinlari;

foxshabozlik;

talonchilik, boshchilik, shahsiy mulkni o’g’irlash;

tovlamachilik, reket va shu kabilar.

• 2. Xufyona iqtisodiyot turlarining tasnifi va uni baholashga nisbatan yondashuvlar

• Xufyona iqtisodiyotning mashxur iqtisodchi E. Fayg tomonidan taklif etilgan tasnifi diqqatga sazavordir..

• Faygning fikriga ko’ra, har bir alohida xufyona iqtisodiyot turining tafsifi uning vakilari buzadigan institutsional qoidalar to'plami bilan belgilanadi, yani ularning faoliyat ko'rsatishi va nnormalarning o’rnatilgan tizimi doirasidan tashkariga chikadi yoki uni chetlab o'tadi va o'z navbatida, o’lchanmaydi va ijtimoiy jihatdan xisobga olinmaydi.

• ,

• Xufyona xo’jalik aylanmasi, tabiiyki, rasmiy statistikaga kiritilmasligi bois, xufyona iqtisodiyot o’lchamlarini baholash muammosi o’ta dolzarb hisoblnadi. Ushbu maqsad uchun quydagi yondashuvlardan foydalaniladi:

• Monetar usul

• U xufyona hisob-kitoblarda faqat naqt mablag’lardan foydalanishi to’g’risidagi gipotezaga asosida quriladi

• Unda deklaratsiya daromadlar xarajatlar summasi, tovarlar va xizmatlar iste’molining real hajimlari bilan taqqoslanadi

• Xarajatlar va daromadlar balanslari usuli

• Bandlikni tahlil qilish usuli

• U shuni nazarda tutadiki, uzoq vaqt mobaynida saqlanib kelayotgan ro’yxatga olinmagan ishsizlikning yuqori darajasi xufyona sektorda bandlik uchun keng imkoniyatlar mavjudligidan dalolat beradi

• U xarajatlarning ma’lum texnologik koeffitsentlari asosida mahsulot ishlab chiqarishning real hajmi haqidagi ma’umotlarni olish imkonini beradi

• Masalan, iste’mol qilinadigan elektr energiyasining dinamikasi va deklaratsiya qilinadigan mahsulot ishlab chiqarish dinamikasi to’g’risidagi ma’lumoylar taqqoslanadi

• Texnologik koeffitsentlar usuli

• Uy xo’jaliklari va korxonalar rahbarlari o’rtasida so’rov o’tkazish

• ;

• U xufyona iqtisodiyotning o’lchamiga eksport baxolarini beradi

• Sotsiologik usul

• U xufyona bitimlar amalga oshiriladigan alohida me’yorlarni, ularning jamiyatda tarqanlganligi, bitimlarni tuzishda qanchalik qo’lanilishini taxlil qilishdan iborat

• 3. Jaxonda xufyona iqtisodiyot

• Xufyona iqtisodiyot iqtisodiy tizimlarni barcha xillariga xos bo’lib, uning ko’lamlari rivojlangan mamlakatlarda ham, rivojlanayotgan mamlakatlarda hamg’oyat keng.

• 1990-yillarning ikkinchi yarmida rivojlangan mamlakatlarda xufyona iqtisodiyot YaIM ning o’rtacha 12 foiziga, o’tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda 23 foizga, rivojlanayotkan mamalakatlarda esa 39 foizga teng bo’lgan.

• Xufyona iqtisodiyot ko’lamlarining eng tez sur’atlar bilan o’sishi Gretsiya, Italiya, Shvetsiya, Norvegiya va Germaniyada kuzatilmoqda. Masalan , Germaniyada 2001 yilda xufyona sektorning o’sishi 3,5 foizini, ayni payitda YaIMning o’sishi esa 1 foizni tashkil qilgan. Jami xufyona sektor YaIMning 16,5 foizni tashkil qiladi.

• Xufyona sektor rivojlanayotgan mamalakatlarda eng keng ko’lamlarga ega. Masalan, xufyona sektor NIgeriyada YaIMning76 foizini, Taylandda 71 foizni, Misirda 68 foizini, Boliviyada 66 foizini, Panamada 62 foizini taskil qiladi.

• ХХ asirning so’ngi o’n yilligi sobiq sotsialistik mamalakatlarda amlaga oshirilgan chuqur islohotlar bilan bog’liq. Ham siyosiy, ham huquqiy tizimning beqarorligi iqtisodiy sohaga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi