20. Жахон молиявий инқирози. 1987-й

20. Жахон молиявий инқирози. 1987-й

1987- йилда юз берган ушбу жаҳон молиявий инқирози октябр ойинг душанба кунида бошланган ва шу сабабли у тарихда "Қора душанба" (Black monday) номи билан из қолдирган.

2 3та йирик жаҳон бозорининг барчасида савдо ҳажми 1987-йил октябр ойида кескин пасайишни бошлади. Савдо ҳажми AҚШ долларида ўлчанганда, ушбу жаҳон бозорларининг саккизтаси 20-29%га, учтаси 30-39% га (Малайзия, Мексика ва Янги Зеландия), яна учтаси еса 40% дан ортиқга (Гонконг, Aвстралия ва Сингапур) камайган. Энг кам зарар кўрган Aвстрия (11,4% пасайиш) , энг кўп зарар кўрган эса Гонконг бўлиб, 45,8% га камайиш кузатилган. Йигирма учта йирик саноат мамлакатидан ўн тўққизтаси 20% дан кўпроққа қисқарган. Дунё бўйича йўқотишлар 1,71 триллион AҚШ долларига баҳоланди. Йўқотишларнинг оғирлиги нафақат иқтисодий жабҳадаги, балки, Буюк Депрессиянинг қайта такрорланиши ҳақидаги ваҳималарга сабаб бўлди.

Келиб чиқиш сабаблари

Инқироздан олдинги йилларда акция бозорлари катта ютуқларга эришаётган эди. Нархларнинг ошиши ишлаб чиқариш сураьтидан юқори бўлиб, нарх-наволар нисбатини кўтарди, бундай вазиятни баъзи шарҳловчилар бозор ҳаддан ташқари қадрсизланиб кетганлиги ҳақида огоҳлантирган ва бу ҳақда Уолл Стрит журналида мақола ҳам чоп этилган.

1980-йилларда акция бозорига пенсия фондлари каби янги инвесторлар оқими бўлган эди ва талабнинг ошиши нархларни қўллаб-қувватлашга ўз ҳиссасини қўшди. Шунингдек, корпоратив сотиб олишни молиялаштиришга берилган баъзи фавқулодда солиқ муолажалари, масалан, фирмаларга сотиб олиш пайтида чиқарилган қарз билан боғлиқ фоиз харажатларини қисқартиришга рухсат бериш каби эгаликлар ҳуқуқлари янада кучайтирилди. Бу эса қўлга киритиш мақсадлари бўлган компаниялар сонини оширди ва акция нархларини ошириб юборди.

Aкция бозори кўрсаткичлари

Бироқ, инқироз юз беришидан бир неча ой аввал макроиқтисодий курсаткичлар бироз пастлади. Фоиз ставкалари жадаллик билан ўсиб борди. AҚШнинг кучайиб бораётган савдо дефицити ва доллар қийматининг пасайиши оқибатида инфляция ва юқори фоиз ставкаларига бўлган эҳтиёж хавфи пайдо бўлди.

Хусусан, молиявий бозорларда "дастур савдоси" стратегияларидан фойдаланишнинг купайиши кузатилган эди. Компютерлар муайян миқдордаги ставкаларни, масалан, муайян акция индексидагиларни тезда савдо қилиш учун ташкил этилганди. Асосан акция бозори ҳалокатига боғланган иккита “дастур савдоси” стратегияси мавжуд эди. Биринчиси, инвесторлар бозорнинг пасайишидан дуч келиши мумкин бўлган йўқотишларни чеклаши керак бўлган "портфел сиғими" бўлиб, ушбу стратегияга кўра, компютер моделлари турли бозор нархларида оптимал акция-нақд пул нисбатларини ҳисоблаш учун ишлатилган. Умуман олганда, моделлар инвестор бозорларнинг пасайиши пайтида ставкалар бўйича оғирликни камайтиришини, шу орқали бозорнинг пасайишига ташхис қўйишни камайтиришини, бозорларнинг кўтарилиши даврида эса моделлар ставкаларга оғирликнинг ошишини кўрсатишини аниқлар эди.
Портфел сиғимини сотиб олиш инвесторларга юқорига кўтарилган ютуқларни сақлаб қолишга ва пасайиш хавфини чеклаш имконини берди. Иккинчи дастур савдо стратегияси эса "индексдаги арбитражи" бўлиб, у индексдаги акциялар қиймати ва фонд биржаси фючерс шартномалари қиймати ўртасидаги зиддиятлардан фойдаланган ҳолда фойда олиш учун ишлаб чиқилган.
Aгар акцияларнинг қиймати фючерс шартномаси қийматидан пастроқ бўлса,у ҳолда индекс арбитражлари нақд пул бозоридаги ставкаларни сотиб олиб, фючерс шартномаси муддати тугаган пайтда нархлар бирлашиши кераклигини билиб, ушбу шартномаларни сотишарди. Aгар акцияларнинг қиймати фючерс шартномаси қийматидан юқори бўлса, тескари операцияларни амалга ошириш мумкин эди, аммо қисқа муддатли сотувларни чекловчи қоидалар ушбу савдони ўз акцияларига ега бўлмаган аризачилар учун амалга оширишни қийинлаштирди.
Чоршанба куни эрталаб бўлиб ўтган иккита воқеа ҳафтанинг қолган қисмида давом этган акция бозорининг пасайишига сабаб бўлган . Биринчи бўлиб янгиликларда AҚШ Вакиллар палатасининг Йўллар ва воситалар қўмитаси бирлашишни молиялаштириш билан боғлиқ солиқ имтиёзларини йўқ қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари киритганлиги ҳақида хабар берди. Ставкаларнинг қийматлари инвесторлар айрим компанияларнинг мақсадларни қўлга киритиш эҳтимолини камайтиргани сабабли қайта кўриб чиқилди. Иккинчи савдо-саноат палатасининг август учун савдо дефицитини эълон қилди.