20. Жахон молиявий инқирози. 1987-й

Оқибатлари

16-октабр, жума куни Лондондаги барча бозорлар 1987-йилги иқтисодий пасайиш туфайли кутилмаганда ёпилди. Шундан сўнг ставкалар паст кўрсаткичда бўлишига қарамай, ноябр ойи ўрталарида ҳалокатдан олдинги чўққисидан 36% пастда даражага етгунга қадар пасайишда давом этди. Ставкалар 1989- йилгача тикланмади.

Японияда 1987- йил октябрдаги ҳалокат, баъзида соат минтақаси фарқи туфайли ва қисман дастлабки ҳалокатдан кейинги таъсири нисбатан енгил бўлганлиги сабабли баъзан "Мовий сешанба" деб ҳам юритилади. Иккала жойда ҳам, иқтисодчи Улрике Шеднинг сўзларига кўра, дастлабки бозор таназзули оғир бўлиб, Токио бозори бир кунда 14,9 фоизга пасайган ва Япониянинг 421 миллиард AҚШ долларлик зарари Нью Йоркнинг 500 миллиард долларидан кейинги ўринда бўлган. Бироқ, AҚШ ва Япония молиявий тизимлари ўртасидаги тизимли фарқлар 20-октабр, сешанба куни содир бўлган ҳалокат пайтида ва кейин сезиларли даражада турли натижаларга олиб келди.
Ҳалокат оқибатида бошқа глобал бозорлар ёмонроқ натижа кўрсатган. Нью Йорк, Лондон ва Франкфурт бир хил даражадаги тикланишга эришиш учун ҳаммасига бир йилдан кўпроқ вақт керак бўлган. Иқтисодчи Девид Хейлнинг сўзларига кўра, ўша пайтда аввалдан ўрнатилган Япониянинг бир нечта ўзига хос институционал хусусиятлари унга ўзгарувчанликни сусайтиришга ёрдам берган. Бунга 10-15% дан ортиқ улушдаги нарх ҳаракатларининг кескин чегараси каби савдо чекловлари киради; ички ва халқаро савдогарлар томонидан қисқа сотиш учун чекловлар ва институционал тўсиқлар; ўзгарувчанликнинг ўзгариши муносабати билан маржинал талабларнинг тез-тез ўзгартирилиши; ўзаро фонд тўловлари бўйича қатъий кўрсатмалар ва Молия вазирлигининг акцияларнинг умумий акцияларини назорат қилиш ва қимматли қоғозлар соҳасига ахлоқий суасион қўйиш бўйича ҳаракатлари мисол бўла олади.
Янги Зеландия акция бозорининг қулаши диққатга сазовор даражада узоқ ва чуқур бўлиб, бошқа глобал бозорлар тикланганидан сўнг узоқ муддатга пасайишини давом эттирди. Бошқа халқлардан фарқли ўлароқ, Янги Зеландия учун 1987- йил октябрдаги ҳалокат оқибатлари унинг ҳақиқий иқтисодиётига тўкилиб, узоқ давом этган инқирозга сабаб бўлди.
1980-йилларнинг ўрталарида дунё бўйлаб иқтисодий инқирознинг таъсири Янги Зеландияда ташқи савдо назоратининг енгиллашуви ва банкни тартибга солиш тўлқини туфайли кучайтирилганди. Aйниқса, тартибга солиш учун тўсатдан молиявий институтларга кредит бериш учун анча кўпроқ эркинлик берди, бироқ бу ишда тажрибаси кам эди. Молия саноати яқинлашиб келаётган оптимизмнинг ошиб бораётган ҳолатида эди. Бу фонд бозори ва кўчмас мулкда тахминларнинг кўпайиши каби молиявий хавфларни келтириб чиқаришга қулай муҳитни яратди. Унда чет эллик инвесторлар иштирок этди, янги Зеландиянинг нисбатан юқори фоиз ставкалари жалб қилинди. 1984- йил охиридан Қора душанбагача тижорат мол-мулк нархлари ва тижорат қурилиши кескин кўтарилган бўлса, акция бозоридаги акция нархлари уч баробарга ошган.
Ҳалокатнинг биринчи кунида Янги Зеландиянинг акция бозори қарийб 15% га камайган. Ҳалокатдан кейинги дастлабки уч ярим ой ичида Янги Зеландиянинг бозордаги акциялари қиймати ярмига қисқартирилди. 1988-йил феврал ойида у ўз йўлига етиб боргач, бозор қийматининг 60% йўқолганди. Молиявий инқироз сезиларли макроиқтисодий оқибатларга олиб келадиган делеверагинг тўлқинига сабаб бўлди.
Шундай қилиб, мулк қийматлари пасайгач, кредитлаш институтлари балансларига зарар етди. Янги Зеландия Марказий банки инқирозга жавобан пул-кредит сиёсатини йўқотишдан бош тортди, бироқ бу фирмаларга ўз мажбуриятларини ҳал қилишга ва амалда қолишга ёрдам берар еди. Зарарли таъсирлар кейинги бир неча йил ичида тарқалиши билан йирик корпорациялар ва молия институтлари ишдан чиқди, Янги Зеландия ва Aвстралиянинг банк тизимлари бузилди. Кредит олиш имконияти камайтирилди. Буларнинг комбинацияси 1987 -йилдан 1993- йилгача давом этадиган узоқ муддатли инқирозга сезиларли ҳисса қўшди.
Инқироз бутун дунё бозорларига таъсир қилди бироқ, ҳеч қандай халқаро даражада юз берган воқеалар ёки бозор асосларининг ўзгариши инвесторларнинг хатти-ҳаракатларига кучли таъсир кўрсатганлиги айтилмаган. Бунинг ўрнига, ушбу даврда бозорлар ўртасидаги ҳозирги вақтда юзага келиши мумкин бўлган сабаблар ва тескари хатти-ҳаракатлар сезиларли даражада ошиб кетган.
Ўзгарувчанлик, чалкашлик ва ноаниқликнинг кучайиши шароитида нафақат AҚШда, балки бутун дунёда ҳам инвесторлар акция нархларининг ўзгаришини ва бошқа инвесторлар билан мулоқотдан олинган маълумотларни тақдим этади. Савдо қарорларини асосан бозор психологиясига асослашнинг бу шакли кўпинча "шовқин савдоси" нинг бир тури деб аталади, бу эса нотўғри маълумотга эга бўлган инвесторлар худди янгиликлар каби шовқинга тушганда юз беради. Aгар шовқин ёмон хабар сифатида нотўғри талқин қилинса, унда хавф-хатарга қарши савдогарлар ва арбитражларнинг реакциялари бозорни тарафкашлик қилиб, асосий ставкаларнинг асосий ҳолатини аниқ акс эттирувчи нархларни ўрнатишга тўсқинлик қилади.
Бундан ташқари, Лоренс A. Кунингҳам шовқин назарияси "катта эмпирик далиллар ва яхши ривожланган интеллектуал асос билан қўллаб-қувватланса-да 1987- йил октябрдаги ҳалокат каби воқеаларни тушунтиришга қисман ҳисса қўшади", деб таъкидлади.