22, 23-tema: medicina genetikasi (4 saat)

22, 23-TEMA: MEDICINA GENETIKASI (4 saat)
Joba :
1. Adamda ushraytuǵın násillik kesellikler.
2. Násillik keselliklerdiń kelip shıǵıw sebepleri.
3. Adam daǵı naslden-naslge ótetuǵın násillik kesellikler diagnostikası, keselliklerninig aldın alıw ilajları hám emlew.
Tayansh sóz dizbegiler. Gen kesellikleri. Xromosom kesellikleri. Genom kesellikleri. Násillik beyimlik yamasa multifaktorial (kóp omilli) kesellikler. autosoma-dominant b) autosoma-retsessiv v) jinsga baylanısqan kesellikler
XIX asirde násillik kesellikler júdá kem ushraytuǵın kesellikler qatarına kiritilar edi, házir bolsa hár qanday shıpaker ámeliyatında genetikaǵa baylanıslı bolǵan kesellikler júdá kóp uchramoqda.
házirde 4500 ge jaqın násillik keselliklerdiń bar ekenligi málim. hár jılı keminde betke jaqın násillik kesellikler anıqlanıp atır. Buǵan sebep birinshiden, pánniń barǵan sayın rawajlanıp barıwı nátiyjesinde adam organizminde gúzetiletuǵın processlerdiń násillik, bioximiyalıq, fiziologikalıq mexanizmleri barǵan sayın tereń úyrenilip atır, ekinshiden, ekologiyalıq ortalıq sharayatlarınıń barǵan sayın pataslanıp barıwı adam genetikasında kelip shıǵıs buzılıwlardı kóbeytip atır. Násillik keselliklerdi bir ulıwma gruppaǵa kiritiliwi tiykarında kesellerge ata-analardıń jınıslıq kletkaları arqalı ótken násillik informaciyanıń buzılıwları jatadı. Násillik keselliklerdiń hár túrlı klassifikatsiyalari bar bolıp tabıladı. Genetika buzılıwlarınıń mikdoriy kórsetkishlerine tıykarlanıp : monogen (bir gen mutatsiyasi nátiyjesinde kelip shıǵıs ) hám poligen (bir neshe mutant genler tásirinde rawajlanatuǵın ) kesellikler ayırmashılıq etiledi.
Ekinshi qıylı klassifikatsiyaning tiykarında bolsa mutatsiyalar klassifikatsiyasi jatadı, bunda olardıń nomiga qaray, mexanizmlerin tezlik penen oyda sawlelendiriw etiw múmkin.
1. Gen kesellikleri.
2. Xromosom kesellikleri.
3. Genom kesellikleri.
4. Násillik beyimlik yamasa multifaktorial (kóp omilli) kesellikler.
Tuwrısıda, monogen hám gen kesellikler bir gruppa bolıp tabıladı, sebebi bul keselliklerdiń tiykarında ayırım gendiń mutatsiyasi jatadı. Mutant gen autosomada yamasa geterosomada jaylasıwı múmkin. Gen mutatsiyalari metobolizmning tug'ma kemshiliklerine alıp keliwi, yaǵnıy bioximiyalıq kórinetuǵın bolıwı múmkin. Bunday keselliklerdi fermentopatiyalar dep ataladı.
Fermentopatiyalar nátiyjesi fiziologikalıq funksiyalardıń ózgeriwi (mısalı qandıń jibisiw sistemasınıń aktivligi susayishi) yamasa morfologiyalıq belgilerdiń ózgeriwi (polidaktiliya - kóp barmaqlılıq ) retinde kórinetuǵın bolıwı múmkin. Lekin bul jaǵdaylardıń tiykarǵı sebebi - baslanǵısh bioximiyalıq kemshilik ekenligin esten shıǵarmaw kerek. Geyde gen keselliklerin molekulyar kesellikler dep da ataladı, bunıń menen DNK molekulası dárejesindegi buzılıwlar bar ekenligi aytnadı. Bunday keselliklerdi fenotipik kórinetuǵın bolıwına qaray nuklein kislotalar, uglevodlar, lipidlar, minerallar almasınıwı buzılıwları hám xokazo gruppalarǵa ajratıladı.
Xromosoma kesellikleri ushın xromosomalar strukturası ózgeriwi xarakterli bolıp tabıladı. Bul jaǵdaylarda da ózgerisler autosomalarda yamasa geterosomalarda kuzatilib, deletsiyalar, inversiyalar, duplikatsiyalar hám translokatsiyalar retinde kórinetuǵın bolıwı múmkin. Medicinalıq Genetikada bul gruppaǵa xromosomalar sanınıń ózgeriwi nátiyjesinde kelip shıǵıs kesellikler de kiritiledi. Bunda biz «kasalliklar» sózin shártli mániste isletiliwin umıtpawımız kerek, sebebi xromosoma kesellikleriniń keshiwi «kasallik» túsinigine onsha tuwrı kelmeydi, sol sebepli de medicinalıq Genetikada kóbirek «xromasoma sindromlari» túsinigi isletiledi. Joqarıda aytıp ótkenimizday genom kesellikleri xromosomalar sanınıń ózgeriwi nátiyjesinde kelip shıǵadı. Bunda xromosomalar sanınıń ózgeriwi gaploid kompleksiniń pútkilliginshe artpaqtası (poliploidiya) yamasa ayırım xromosomalarning sanınıń artpaqtası yamasa azayıwı (aneuploidiya, geteroploidiya) jaǵdayında gúzetiliwi múmkin.
Hár túrlı mutatsiyalarning adam ushın áhmiyeti «mutatsion ózgeriwshenlik» bóliminde berilgen. násillik keselliklerdi gen hám xromosom kesellikleri gruppalarına ajıratıw tómendegi sebeplerge kóre qolaylı esaplanadı. Gen kesellikleri bir gendiń mutatsiyasi nátiyjesinde kelip shıǵıp, ayırım ferment kemshiliginiń tar simptomatikasini kórinetuǵın etedi jáne bul kesellikler áwladdan -áwladqa ótkeriledi. Xromosomalar aberratsiyalari yamasa sanınıń ózgeriwi nátiyjesinde kelip shıǵıs xromosoma kesellikleri bolsa ata-analarda gúzetilbesten, olardıń balalarında quramalı rawajlanıw buzılıwları kompleksi retinde kórinetuǵın boladı.
Násillikleniw tipiga qaray gen kesellikleri: a) autosoma-dominant b) autosoma-retsessiv v) jinsga baylanısqan kesellikler gruppalarına ajratıladı.
Xromosoma hám genom mutatsiyalarida nawqasda keselliktiń tolıq forması (mutatsiyalar gametalarda bolǵanda ) yamasa mozaik forması (mutatsiyalar zigota maydalanishining dáslepki basqıshlarında kelip shıqqanında ) gúzetiliwi múmkin. Ayırım jaǵdaylarda násillik keselliklerdiń klinikalıq klassifikatsiyasi da qollanıladı. Klinikalıq klassifikatsiya aǵza hám sistema Principine tiykarlanǵan mısalı : qulaq, tamaq, murın kesellikleri, nerv sisteması, teri kesellikleri hám taǵı basqa. Lekin bunday klassifikatsiya shártli bolıwlıǵın esten shıǵarmaw kerek, sebebi áyne birdey kesellik baslanǵısh kórinetuǵın bolıwına qaray hár túrlı gruppalarǵa kiritiliwi múmkin eger aldın terinde daqlar yamasa túynekler payda bolsa neyrofibromatoz menen kesellengen shaxs teri kesellikleri klinika sida, eger ol jaǵdayda mıy o'simtasi payda bolsa, neyroxirurgiya klinika sida emleniwi múmkin. Sonday etip neyrofibromatoz násillik keselligi teri kesellikleri toparına da, nerv sisteması kesellikleri toparına da kiritiliwi múmkin. Odan tısqarı násillik keselliklerde bir varakayiga bir qansha sistemalarda ózgerisler kórinetuǵın boladı. Sol sebepli de násillik keselliklerdiń genetikalıq klassifikatsiyasi qolaylı esaplanadı hám tiykarınan sol klassifikatsiyadan paydalanıladı.
1. Gen kesellikleri - gen mutatsiyalari nátiyjesinde kelip shıǵıp, áwladdan -áwladqa beriledi hám G. Mendel nızamları tiykarında násilliklenedi.
2. Xromosom kesellikleri - xromosom hám genom mutatsiyalari nátiyjesinde kelip shıǵadı, xromosoma struktarasining ózgeriwi menen júz boladı.
3. Multifaktorial kesellikler - kóp omilli kesellikler dep atalıb, olardıń rawajlanıwda da genetikalıq, da ortalıq faktorı rol oynaydı. Kesellikke násillik beyimlik tek qozǵawtıwshı ortalıq faktorları tásiridagina júzege shıǵıwı múmkin.
4. Somatik násillik kesellikler - somatik kletkalar daǵı mutatsiyalar nátiyjesinde kelip shıǵadı. Olarǵa ayırım o'smalar, tug'ma rawajlanıw poroklari, autoimmun kesellikler kiredi.
5. Ana hám balanıń bir-birine uyqas kelmewi nátiyjesinde kelip shıǵıs kesellikler. Bul kesellikler organizmler degi (ana hám bala daǵı antigenlar tásirinde) immunologik reaksiyalar nátiyjesinde kelip shıǵadı.
Násillik keselliklerde klinikalıq belgilerdi júzege shıǵıwı daǵı tiykarǵı ayrıqshalıqlar.
hár qanday kesellikler óz klinikalıq tábiyat kórinisi hám rawajlanıw qásiyetlerine iye (kóz, endokrin, júrek - qan tamır kesellikleri hám taǵı basqa ). Tap soǵan uqsas násillik keselliklerdiń de óz klinikalıq tábiyat kórinisi hám rawajlanıw procesi bar. Kópshilik nawqaslardı baqlaw, kesellikti anıqlaw qoyıw hám emlew processinde násillik kesel ekenligi anıqlanadı. házirde násillik keselliklerdi anıqlawda tómendegi belgilerge qaraladı :
1. Násillik keseller erte anıqlanadı - bópe tuwılıwı menen 25%, úsh jasqa shekem 70%, keyingi dáwirlerde 90%.
2. Násillik kesellik sozılmalı keshedi - kóbisi sozılmalı belgilerge iye bolıp, waqıt ótken tárepke kesellik kúsheyip baradı. Sebebi jas ulg'aygan tárepke mutatsiyaga dus kelgen gen óz tásirin kúshaytadı. Birdey bolǵan násillik kesellik mutant gendiń tásir dárejesine qaray nawqaslarda túrlishe ótedi. Kimda bolıp tabıladı júzeki, kimda bolıp tabıladı salmaqlilew.
3. Násillik keselliklerdi emlew - bunday nawqaslardı tolıq davolab bolmaydı. Olardı emlew tiykarınan simptomatik bolıp tabıladı. Lekin ayırım sırtqı faktorlar tásirinde rawajlanatuǵın keselliklerdi emi házirde jaqsı úyrenilgen. Mısalı : fenilketonuriya, alkaptonuriya, qandli diabed hám taǵı basqa.
4. Kóp simptomlılıq ózgesheligi - násillik keselliklerdiń 60% ga jaqinı kóp simptomlılıq belgilerine iye. Odan tısqarı kesellikti anıqlaw jıynaw waqtında násillik kesellerde kóp sanlı simptomlar hám sindromlar gúzetiledi. Mısalı : marfan keselliginde suyek sisteması, qan aylanıw sisteması hám kóriw shólkemleri kesellikleri gúzetiledi. Kesellikti anıqlaw qoyıw waqtında bolsa olarda - kordiologik sindrom (júrek awrıwları ), respirator sindrom (nápes buzılıwları ), júrek urıwı aritmiyasi (taxikordiya), astenik sindrom (behollik, sharshaw, yad hám shıdamlılıqni tómenlewi …) nevrotik buzılıwlar (depressiya, ipoxondriya, isterik buzılıwlar …) hám taǵı basqa sindromlar gúzetiledi.
5. Násillik keselliklerdiń shańaraqqa tiyisli ózgesheligi - kesellikti anıqlaw jıynaw waqtında kóplegen nawqaslar shańaraǵında tap sonday kesel bar ekenligi yamasa áwladında bolǵanlıǵı anıqlanadı. Bul bolsa keseldi násillik ekenliginen dárek beredi. Geyde bolsa kesellik nawqaslarda birinshi ret uchrayotganligi anıqlanadı. Sebebi ata-analardıń geterozigota kórinisinde kesellik tasıwshı gen bolıp, dominant mutatsiyaga alıp keledi. Nátiyjede kesellik júzege shıǵadı.
Beloktı sintezlanmasligi nátiyjesinde júz bolatuǵın kesellikler eń kóp ushraydı. Buǵan fenilketonuriyani mısal etip alsaq boladı. Fenilalaninni tirozinga katalizlovchi fenilalanin gidrolaza fermenti bawırda jetiwmasligi áqibetinde júzege keledi. Bul nawqastıń qanında artıqsha fenilalanin toplanıp rawajlanıp kiyatırǵan miyaga tásir etedi. Fenilpirouzum kislotalı oligofreniyaga alıp keledi. Oksilning baslanǵısh strukturasın aynıwı nátiyjesinde qandayda bir organdı rawajlanıwda kerek bolatuǵın kletkalar jetiwmay qaladı hám júrek poroklari kelip shıǵadı. Mısalı : Xolt-Orama sindromi (yamasa júrek hám qol sindromi) nátiyjesinde júrek aldı to'sig'ining anomaliyasi hám bas barmaq anomaliyasi gúzetiledi. Kópshilik nawqaslarda bas barıw bolmawi, barmaqlardıń úsh falangali bolıwı gúzetiledi. Sindrom autosom - dominant tipda násilliklenedi.
Ayırım jaǵdaylarda mutagen faktor kletka daǵı organoidlarga tásir etedi (mitoxondriya, lizosoma, peroksisoma …) bularǵa mısal etip: lizosomalardagi keselliklerge - mukopolisaxaridoz, glikogenozlarni, peroksisomalarda - Selveger sindromi, Refsuma keselligi (polinevretik ataksiya) ni alsaq boladı. Bul mutatsiya gen, molekula, kletka, organ dárejesinde payda boladı. Ulıwma etip gen kesellikleri tómendegishe klassifikatsiyalanadi:
Gen

hosil bo’lish Klinik ko’rinishiga Moddalar almashinuvi buzilishining

tipiga qarab qarab potologik ko’rinishiga qarab
1 ) a – Dominant Kasallangan organ va 1) Aminokislotalarning
2) a – Retsesiv organlar sistemasiga qarab 2) Uglevodlarning
3) X – Xromosomaga birikkan 3) Lipidlar almashinuvi.
dominant. 4) Ko’p simptomli kombinativ
4) X – Xromosomaga birikkan formali.
retsesiv.
5) U – Xromosomaga birikkan
6) Mitoxondriyaviy.