22 tema. To’ginler haqqinda tusinik. Azotli to’ginler. Reje

22 tema. To’ginler haqqinda tusinik. Azotli to’ginler.


Reje:
1. To’ginler haqqinda tusinik. Azottin’o’simlikler uchin ahmiyeti.
2. Azottin’ topɪraqtag’i mug’darɪ ha’m o’zgerisleri. Diyxanchɪilikta azottɪn’
aylanɪsɪ.
3. Nitratlɪ to’ginlerdin’ alɪnɪwɪ ha’m qollanɪlɪwɪ.
4. Ammiaklɪ to’ginlerdin’ alɪnɪwɪ ha’m qollanɪlɪwɪ.
5. Ammiakli-nitratlɪ ha’m amidli to’ginlerdin’ alɪnɪwɪ ha’m qollanɪlɪwɪ.

1.Quramında o’simlikler ushın za’ru’r azıqlıq zatlardı tutıwshı ha’m diyxan ta’repinen topraqqa kiritiletug’ın zatlarg’a to’ginler delinedi. Olar o’z na’wbetinde mineral ha’m jergilikli to’ginlerge boladı.

Jergilikli sharayatlarda(ma’selen, fermer xojalıg’ında) tayarlanadı, sol jerdin’ o’zinde isletiletug’ın to’ginler- jergilikli to’ginler dep ju’ritiledi. Quramında azıqlıq elementler mug’darı kem bolg’anı sebepli olar alıs aralıqlarg’a tasıp isletiw maqsetke muwapıq emes.
Mineral to’ginler bolsa sanaat tiykarında tayarlanadı ha’m o’simlikler ushın za’ru’rli azıqlıq zatlardı an’sat neorganik sha’kilde tutadı (karbamid, kaltsiy sianamid, oksamid, karbamid-formaldeid bug’an baylanıslı emes). Du’zilisindegi azıqlıq elementler sanına ko’re mineral to’ginler a’piwayı ha’m komplks to’ginlerge bo’linedi. A’piwayı to’ginler du’zilisinde tek bir azıqlıq elementin tutadı. Biraq bul sha’rtli tu’sinik esaplanadı, sebebi ko’p jag’daylarda olar du’zilisinde Mg, Ca, S ha’m mikroelementlerde ushıraydı. Kompleks to’ginler du’zilisindegi eki yaki onnan artıq azıqlıq elementlerinin’ baylanıs du’zilisine ko’re quramalı, quramalı-aralas ha’m aralastıralg’an to’ginlerge bo’linedi.
Azot- o’simlik ushın za’ru’r azıqlıq elementlerinen biri. Ol barlıq a’piwayı ha’m quramalı beloklar, nuklein kislotalar(RNK ha’m DNK), xlorfil, fosfatitler, alkaloidlar, ayrım shıpalı ha’m fermetler du’zilisine kiredi. O’simlikler azıqlanıwda azot orayı bolıp ammonii (NH⁺₄) ha’m nitrat(NO^-₃) duzları xızmet qıladı.
O’simlikler ta’repinen azottın’ o’zlestiriliwi bir qatar quramalı jag’daylar tiykarında ketedi: ammiak ha’m organki kislotalardan, ammino kislotalardan, olardan bolsa belok molekulları sitezlenedi. Bul a’minleniw protsessi esaplanadı. Mısalı, shovulsirke kislota ha’m ammiak tiykarında asparagin kislota, ketogultal kislota ha’m ammiaktan glutamin kislota payda boladı. Sonday aq, asparagin kislota amiaktin’ fumar kislota tuwrıdan tuwrı birigiwinen de payda boladı.
Aminokislotalar sintez ushın azot tek qaytarılg’an formada bolıwı lazım, nitrat ha’m nitritler karbon kislotalarının’ ketotoparsı menen tuwrıdan tuwrı reakutsiyag’a kirise aladı. O’simlik denesinde uglevodlar zapası jeterli bolsa, nitrat formasındag’ı azot fermentler qatnasıwında tamırdın’ o’zinde ammiakqa aylanadı.
Qaytarılmastan o’simlik du’zilisinde o’tetug’ın nitrat formasındag’ı azot o’simlikler ushın zıyansız bolıp, kletkalarında ko’p mug’darda toplanıwı mu’mkin. Biraq, awıl xojalıq o’nimleri (a’sirese, jem ot, baw baqsha ha’m palız eginleri) du’zilisinde nitratlardın’ belgili da’rejeden artıp ketiwi olardı qollanılatug’ın haywan ha’m insanlar salamatlıg’ına zıyanlı ta’sir ko’rsetedi. A’dette, egin ammiak o’simlikler denesinde az ushıraydı. Sol zat mug’darının’ ko’beyip ketiwi o’simliklerdin’ za’ha’rleniwine sebep boladı.
O’simlik denesindegi aminokislotalardın’ qayta ta’miyinleniwi na’tiyjesinde jan’a aminokislotalar payda boladı. Tiyisli ferment ta’sirinde amino kislota (donor)dag’ı amin toparının’ ketokislota (aksertor)g’a ko’shiriliwi qayta anıqlawı.
Sonday aq γ- may kislota ha’m de asparagen ha’m glutamin kislotalarının’ amidleri-aparagen ha’m glutaminler ha’m qayta aminleniwge iykemlesken boladı.
Dezaminlanıw (amino kislotalardan amin-toparın tartıp alıw) na’tiyjede ammiak ha’m ketokislota payda boladı. Keto kislota o’simlik ta’rkepine qayta islenip uglevoqa aylanadı, ammiak bolsa ja’ne aminleniw protsessg’a tartıladı.
Uglevodlar jetisbewshiligi sebebli o’simlik denesinde ammiaktın’ artıqsha toplanıwın aldın alıw amidler a’hmiyetli ro’l oynaydı.
Du’zilisinde uglevod zapası az tuxımlar, ma’selen, qatla’blebinin’ o’nip shıg’ıwıda o’simlik denesinin’ artıqsha mug’darda kiretug’ın ammiak amino kislotalar sintezde tolıq sarıplanbaydı, keletkalarda toplınıp, o’simlikti za’ha’rleydi. Tuxımı uglevodlarg’a bay o’simlikle (ma’selen, kartoshka) ammaiktı tez o’zlestiredi ha’m topıraqqa ammaiklı-azotlı to’ginlerdi kiritiw olarg’a jaqsı ta’sir ko’rsetedi.
Nuklein kislotalar belok sintezde sin’iw (karkas) wazıypasın o’teydi. Olarg’a aminokislotalardın’ birigiwinen payda bolg’an peptid bolg’an esabınan ha’r-tu’rli belok molekulaları ju’zege keledi.
O’simlik denesinde belok sentizi menen bir qatarda olardın’ parshalanıwıda ju’z beredi. Belektın’ parshalanıwıda payda bolatug’ın ammiak o’simlik toqımalarında toplanbaydı, ba’lki dikarbon aminokislotalar sintezına sarıplanadı. Olar bolsa o’z na’wbetinde belok ha’m baqa azotlı birikpeler (porfirinlar, alkaloidlar)nın’ biosintezinde qatnasadı.
Demek, azotlı organikalıq birikeler payda bolıwı ha’m parshalanıwının’ qıyın zanjiri ammiakdan baslanıp, ammiaktan tawsıladı.
O’simliklerde azotlı zatlar almasılıw a’mel da’wiri dawamında ju’z beredi, biraq onın’ tezligi ha’m ta’biyatı asıwı ha’mde rawajlanıwının’ tu’rli da’wirlerde tu’rleshe keshedi. O’smilikde fotosintezge qabıl jası japıraq payda bolg’an son’, belok sintezi sırtqı ortalıq (topıraq)tan jutılatug’ın azot esabınan ketedi. Bug’an shekem na’ller tuxımdag’ı zapas belok eabınanda azıqlanadı. Topıraqtan ken’ ko’p azot o’simlikler jedel rawajlanıp, dene sha’killenetug’ın da’wirde o’zlestiredi.
Azot almasılıwshı jedelligine baylanıslı ra’wishte o’simlikler denesinin’ tu’rli ag’zalarında qayta taqsımlanıw gu’zetiledi. Ma’selen, fizikalıq sharshag’an ag’zalarında, tiykarınan qartayg’an japıraqlarda, belok gidrolizi ju’z beredi ha’m gidroliz o’nimleri jas ag’zaları ta’repinen ha’reketlenedi. Tuxım sha’killenetug’ın da’wirde japıraqtag’ı belok mug’darları jedel parshalanıp, payda bolatug’ın aminokislotalar pisip jetilip atırg’an tuxmlarg’a ag’ıp o’tedi ha’m sol jerde belokqa aylanadı.
O’simlikler jalpı azot mug’darı menen bir-birinen parıq qılıwı ta’biyiy, biraq bir o’simliktin’ tu’rli ag’zaları ha’m tu’rlishe mug’darda azot tutadı. Japıraqlar (a’sirese jas japıraqlar) azotqa bay bolıp, paqal ha’m tamırlarda onın’ mug’darı birqansha kem.
Azot penen azıqlandırwshı sharayatları o’simliklerdin’ o’siwi ha’m rawajlanıwında ku’shli ta’sir ko’rsetedi. Azot mug’darında azıqlandırılg’an o’simliklerde belok zatları jedel sintezlenedi, o’simliktin’ o’siwi ha’m o’mirlik ha’reketi ku’sheyedi, uzaq dawam etedi, japıraqlardın’ qartayıwı pa’seyedi, ku’shli paqal ha’m toq jasıl ren’degi japıraqlar sha’killenedi, o’siw , shaqalaw ha’mde o’nim orgınlarının’ rawajlanıwı jaqsılanadı. Na’tiyjede o’nim ha’m onın’ quramındag’ı belok mug’darı ko’beyedi. Biraq o’siw da’wiri bir ta’repleme, tek azot benen azıqlanıwg’a qızıg’ıwı o’nimnin’ pisip jetiliwin keshiktiredi, o’siw organları ku’shli rawajlanıp, o’simliktin’ «g’awlawına» sebeb boladı.
Belok mug’darının’ artıwı o’nim sapasın jaqsılaydı, biraq azotlı zatlar mug’darının’ ko’beyiwi ha’mme waqıt o’nim qıymatın arttıra bermeydi. Ma’selen, qantla’blebi o’siw da’wrinin’ aqırında azot penen mol azıqlandırılsa, tamırda ko’p mug’darda belok emes azotlı birikpeler, mainokislotalarda toplanadı, qaysı bir, tamır miywedegi qant mug’darın kemeytirip jiberedi.Hasıl sapası sonın’day, isletiletug’ın azotlı to’gin tu’rine de balanıslı. D.N.Pryanishnikov ha’m sha’girtlerinin’ izerlewleri tiykarında o’simlikler hayatınan ammiak ha’m nitrat sha’kilindegi azot ten’ ku’shli ekenligi anıqlang’an. Topıraq ortalıg’ı ortasha bolsa, o’sitmlikler ammiak sha’kilindegi azotı nitratlarg’a qarag’anda jaqsı o’zlestiredi. Topıraqta kaltsiy, magniy ha’m kaliydin’ ko’p bolıwı ammiak azotın, fosfordın’ mollıg’ı bolsa nitratlardın’ o’zlestiriliwi ushın qolay sharayat jaratadı.
Tuxmdag’ı azottın’ tiykarg’ı bo’legi (jalpı mug’darının’ 90 % ke jaqını)beloklar quramına kiredi. O’simlikler belokta 14-18, orta esapta 16 % azot bar.
Sobıqlı ha’m maylı eginler tuxımı quramında belok, sonday aq azot mug’darı ko’p, masaqlı eginler da’ninde kem boladı.