22 tema. To’ginler haqqinda tusinik. Azotli to’ginler. Reje

Nitratlardın’ juwılıwı. Nitratlar topıraq kolloidları ta’repinen juwılmawın ha’m tiykarınan topıraq eritpesi quramınan bolıwı sebebli topıraqtan an’sat juwıladı. Azottın’ usı jol menen ısırap bolıwı ıqlım sharayatları, topıraqtın’ islew sesteması, atɪzdɪn’ egin menen ba’nt yaki ba’nt emesligi menen baylanıslı.
Nitratlardın’ juwılıwı a’sirese, suwg’arılatug’ın diyxanshılıq sharayatında jedel ketedi. (jılına 30 kg/ga). Biraq suwg’arıwdı tuwrı sho’lkemlestirse, suwg’arma suwlardı izey suwları beti menen tutasıwg’a jol qoymaw na’tiyjeleri juwılıwdın aldın alıwda tiykarg’ı ilajlardan esaplanadı.
Denitrifikatsiya – nitrat sha’kilindegi azotı azot ( I ) ha’m ( II )- oksidları ha’m molekulaları azot (N₂) uqsag’an gaz ta’rizli zatlarg’a shekem qaytarılıwı protsessi bolıp. Bul protsess Bac. dehitrificans, Bac. stutzeri, Bac.fluorescens ha’m Bac.puocuaneum sıyaqlı bakteriyalar ta’repinen a’melge asırıladı. Denitrifikatsiya topıraqta hawa tamtarıslıg’ı, pH siltili ha’m shirip u’lgirmegen organikalıq zatlar mol bolg’an sharayatlarda jedel o’tedi. Eger 1 g topıraqta 1 mln. dana Bac. stutzeri bar desek, olar 1 keshe ku’ndizde 0,5 mg azotı topıraqtan shıg’arıp jiberedi.
Topıraqtag’ı azotı o’simlikler o’zlestire almaytug’ın organikalıq birikpeler halatqa o’tiwine azottın’ immobilizatsiyası (muqımlanishi) delinedi. Immobilizatsiya tolıg’ınsha biologiyalıq ha’rakterde bolıp, mikroorganizimlerdin’ uglevodlar ha’m azot qatnasında o’z denesinde beloktı sintezlewge tiykarlang’an.
Bekkemlengen azot jog’almaydı, kerisinshe, mikroorganizimler nabıt bolg’an son’, bir bo’legi mineral (NH₃) halatqa, bir bo’legi bolas gumus zatları quramına o’tedi.
Topıraqtag’ı azot zapasının’ toldırılıwının’ tiykarı, ta’biyiy orayı atmosfera azotı esaplanadı.
Jer betinin’ ha’r 1 ga maydanı u’stinde 70-80 mın’ tonnag’a jaqın azot bar, biraq onı ayrım o’simlikler o’zlestire almaydı. Atmosferadag’ı fizikalıq protsessler (shaxmax, jasın ) ta’sirinde jılına 2-5 kg/ga azot topıraqqa kelip tu’sedi.
Topıraqta erkin jasap, azot toplawshı mikroorganizimler (Clostridum pasterianum ha’m Azotobacter chroococcum) ha’m jılına 3-5 kg/ga atirapında azot toplawı mu’mkin.
Atmosfera azotı Rhizobium yaki Bacterium radicicola sıyaqlı sobıqlı eginler menen simbioz o’mir keshiretug’ın tu’ynek bakteriyaları ta’repinen ko’p mug’darda o’zlestiriledi. Topıraqta toplanatug’ın azotmug’darı sobıqlı eginler tu’ri menen baylanıslı. Bir ga maydandag’ı jon’ıshqa 150-160, Lupiy-160-170, jon’ıshqa-250-300, soya-100-110, lobiya ha’m orıs noqatı-70-80 kg ga jaqın azot toplawı mu’mkin.
Joqarıda aytıp o’tilgenidey, topıraqqa kelip tu’setug’ın azot juwılıwı, denitrifikatsiya ha’m immobilizatsiya na’tiyjesinde shıg’ıp ketetug’ın azotqa salıstırg’anda ju’da’ kem bolg’anı sebepli almasılıp egiwdi tuwrı sho’lkemlestiriw, jergilikli ha’m mineral to’ginlerden u’nemli paydalanıw jolı menen g’ana eginler o’nimdarlıg’ın asırıw mu’mkin.