23-mavzu. Gidrotexnika qurilishida maxsus ishlar Reja

Qumli yoki gruntli qoziqlar yordamida zichlash. Bu usul bo’yicha bo’sh grunt, uning sirtidagi belgilangan joylarda metall quvur qoqish yoki tebratish yordamida cho’ktiriladi. Belgilangan chuqurlikga yetgach, quvurga qum yoki qum-tosh aralashmasi oz-ozdan solinib va shibbalanilib, quvur esa asta-sekin yuqoriga ko’tarilib boriladi

Tebratkich yordamida o’rnatiluvchi quvurlar uchiga to’rt tomonga ochiladigan maxsus qanotli moslama kiygiziladi. Qoziqning chuqurlashish jarayonida moslama yopiq holda (uchi nayza shaklida) bo’ladi. Quvur loyihaviy chuqurlikka yetgach, uning ichki bo’shligi namlangan qum bilan to’ldiriladi, so’ngra, tebratgich ishga tushiriladi. Bunda moslamaning og’zi ochilib, qum quvur bo’shlig’ini to’ldiradi va grunt zichlana boshlaydi.
Lyossli o’ta cho’kuvchan gruntlarni suvlash yordamida zichlash usuli kanallar va ulardagi inshootlar qurilishida keng qo’llaniladi. Kanallarni beton bilan qoplashdan ilgari, ularning o’zani birmuncha davr suv ta‘sirida bo’lishi lozim. Bir joyga yig’ilgan gidrotexnika inshootlarini barpo etishda, qurilish maydonchasida bir qancha kichik o’lchamli handakchalar qaziladi va ularga suv quyiladi. Suvning gruntga erkin sizib o’tishini ta‘minlash uchun, handakchalar tovoniga 10 sm qalinlikkacha qum sepiladi. Odatda handaklar oraligi 4...7 m qabul qilinadi.
Suv yordamida tebratib zichlash usuli qumli va yirik bo’lakli gruntlar sharoitida yaxshi samara beradi. Tebratish paytida, bunday gruntlarning bo’laklari orasidagi ishqalanish kuchlari kamayadi, natijada ular orasida o’zaro siljish yuz berib, grunt o’zining xususiy og’irligi ta‘sirida zichlanadi.

2. 
   Gruntlarni qotirish usullari
   

Gruntlarni maxsus kimyoviy qorishmalar yoki issiqlik ta‘sirida qotirib, ularning yuk ko’tarish qobiliyatini oshirish mumkin.

Qotirish usullari turli tuman bo’lib, ularni asosan qorishmaning turi bo’yicha bir-biridan farqlaydilar. Gruntlarni tsement qorishmasi, suyuk shisha, maxsus smolalar (masalan, karbomid smolasi), bitum va boshqa materiallar yordamida qotirish mumkin.
Gruntlarni tsementlash, oldindan tayyorlangan chuqurlikka maxsus moslama tushirib, uning yordamida bosim ostida grunt g’ovaklariga tsement qorishmasini yuborishga asoslangan. Mazkur usulni yirik zarrachali g’ovak gruntlar sharoitida qo’llash yaxshi samara beradi.
Turli organik moddalar va changsimon zarrachalarga boy gruntlarga tsement qorishmasini yuborishdan oldin, ular bosim ostida suv bilan yuviladi. Gruntlarni qotirishda yuqori markali tsementlardan foydalaniladi.
Gruntlarni suyuk shisha yordamida qotirishda, ularning g’ovaklariga eruvchan shisha bilan kaltsiy xlor aralashmasi, suyuq holda, maxsus moslama yordamida yuboriladi. Bu ikkala modda aralashmasi gruntda tez qotish xususiyatiga ega bo’lib, ularning kimyoviy birikishi natijasida, qattiq modda -- gel kremniy kislotasi hosil bo’ladi. Bu usuldan lyossli gruntlarni sun‘iy kuchaytirishda ham keng foydalanish mumkin.
Bitum yordamida gruntlarni qotirishda, 200⁰ S atrofida qizdirilgan bitum, maxsus moslamalar yordamida, skvajina orqali grunt g’ovaklariga yuboriladi. Bu moslamalar qozondan, nasosdan, uzatuvchi quvurdan va in‘ektordan tashkil topadi.
Gruntlarni sun‘iy kuchaytirishda, shuningdek, elektr yordamida qotirish usulidan ham foydalanish mumkin. F.F.Reys tomonidan tavsiya etilgan bu usul gruntlardagi suvning elektroosmotik harakatlanishga doir xususiyatiga asoslangan. Ma‘lumki, gilli grunt zarrachalarini ko’p miqdordagi suv pardalari o’rab turadi. Agar, gilli gruntga o’zgarmas elektr toki ta‘sir etish bilan bir vaqtda, unga maxsus suyuq qorishma yuborilsa, musbat o’tkazgichdan (anod) manfiy (katod) tomonga qarab, suv harakati boshlanadi. Bu esa, o’z navbatida suv bilan birga grunt zarrachalarining harakatlanishiga va natijada ularning zichlanib, qotishiga olib keladi.
Sun‘iy mumlar (smolalar) yordamida asosan qumli va lyossli gruntlar qotiriladi. Hozirgi davrda karbomid va furfurol kabi mum turlari qurilishda keng qo’llanilmokda. Ular suvda yaxshi eriydi.
Gruntga yuborishdan oldin, mumlar suv bilan aralashtiriladi, natijada ularning qovushqoqligi kamayib, grunt g’ovaklariga kirib borish xususiyati oshadi. Gruntga yuborilgan mumning qotish jarayonini tezlashtirish uchun tuz kislotasining 2...5 foizli qorishmasidan foydalaniladi.
Bo’sh gruntlarni issiqlik ta‘sirida qotirish usulini o’ta cho’kuvchan lyossli va serg’ovak qumli yoki gilli gruntlar sharoitida qo’llash mumkin. Issiqlik ta‘sirida qotirishning ikki xil usuli keng ishlatiladi. Birinchisi -- issiq gazdan foydalanishga asoslangan bo’lib, bunda oldindan qazilgan chuqurlarga 600...800⁰ S atrofidagi issiq havo yuboriladi. Ikkinchi usul bo’yicha qotirishda, oldindan kovlangan chuqurlarga gazga aylanuvchi suyuq yoki qattiq holdagi yonilg’i tushiriladi. Yonish vaqtida hosil bo’ladigan 1000^о S atrofidagi issiqlik harorati grunt zarrachalarining o’zaro mustahkam bog’lanishiga olib keladi. Yonish jarayoni 5...10 kun davom etib, 1,5...2,5 m radius atrofidagi gruntni qamraydi. Shundan so’ng, hosil bo’lgan chuqurlik shibbalangan grunt bilan to’ldiriladi.