24 – вариант 1-топшириқ: Қуйидаги саволларга жавоб беринг

Сиртқи таълим талабалари учун “Умумий психология” фанидан сессис оралиқ назорати топшириқлари

24 – вариант

1-ТОПШИРИҚ: ҚУЙИДАГИ САВОЛЛАРГА ЖАВОБ БЕРИНГ:

1. 
   КУЗАТИШ МЕТОДИНИНГ МОҲИЯТИ
   

Эксперементал Психология методларига мансуб асосий турга кирувчи метод бу Кузатиш методидир. Илмий эмперик метод сифатида 19 асрнинг охиридан бошлаб ижтимоий, педагогик, клиник психологияда ривожланиш психологиясида кенг қўлланилиб келиняпти. 20-асрнинг бошидан бошлаб эса меҳнат психологиясида кенг қўлланилмоқда. Кузатиш учун энг муҳим жиҳат бу ташқи валидликнинг сақланиб қолишидир.

Бу методнинг асосий афзаллиги шундан иборатки, кузатиш табиий шароитда ўтказилади, кузатиш кузатилаётган шахсларнинг одатдаги хулқ-атворларини ўзгартирмайди. Кузатишни битта одам устида хам ва бир гурух шахслар устида хам олиб бориш мумкин. Бу метод болалар боғчаси гурухларидаги ёки мактаб синфидаги болаларни ўрганиш учун қулайдир. Кузатиш методининг камчилиги унинг анчагина меҳнат талаб қилишидир. Тадқиқотчи психологни хулқ-атворнинг исталган қиёфада эмас, балки конкрет тадқиқот вазифалари билан боглиқ холда намоён бўлишигина қизиқтиради. Шунинг учун кузатилувчи шахс хусусиятлари ва психик холатларининг ўзига керакли тарзда намоён бўлишини кутиб туриши керак. Бундан ташқари, психик хусусиятларнинг якка ҳўлда намоён бўлишини кузатиш ва қайд қилиш этарли эмас. Тадқиқотчи у ёки бу хусусиятларнинг характерлигига, типиклигига ишонч ҳосил қилиши керак.

Кузатишнинг тизимли ва тизимли бўлмаган турлари ажратилади. Тизимли бўлмаган кузатиш майдон тадқиқот жараёнида ўтказилиб, этнопсихология, ривожланиш психологиясида, ижтимоий психологияда кенг фойдаланилади.тизимли бўлмаган кузатувни ўтказаётган тадқиқотчи учун сабабли боғланишларни қайд этиш муҳим эмас, балки маълум бир шароитларда индивид ёки гурух хатти- ҳаракатларининг қандайдир умумлашган манзарасини яратиш муҳим ҳисобланади.

Тадқиқотчи қайд этилаётган хулқ-атворнинг ўзига хос-хусусиятларини (ўзгарувчиларни) ажратиб кўрсатади ва ташқи мухитнинг шароитларини таснифлайди.Тизимли кузатишнинг режаси экспериментнинг чизмасига ёки коррелятсион тадқиқотга мос келади.

Кузатишнинг «Тартибсиз» ва танловли турлари мавжуд.

Биринчи турида тадқиқотчи (ёки тадқиқотлар гурухи) максимал батафсил кузатиш учун тўғри келадиган хатти- харакатнинг барча ўзига хосликларини қайд этади.

Иккинчи турида эса (танловни) тадқиқотчи ўз эътиборини фақатгина хулқ-атворнинг аниқ бирорпараметрларига ёки хулқ-атвор актларининг типларига қаратади.

Масалан: фақатгина агрессиянинг намоён б ўлиши частотасини ёки она-боланинг кун давомидаги ўзаро муносабатларининг вақтини қайд этади.

Кузатиш бевосита ёки кузатув асбобларидан фойдаланган ҳолда ўтказилиши мумкин.Уларнинг қаторига аудио ва видео аппаратлар ўзига хос кузатиш аппаратлари ва хоказолар киради.Кузатиш натижаларининг фиксатсияси (қайд этилиши) кузатув жараёнида ёки вақт ўтгандан сўнг амалга оширилиши мумкин.Вақт ўтгандан сўнг натижаларнинг қайд этилишида кузатувчи хотирасининг аҳамияти кўпаяди, хулқ-атворни қайд этиш ишончлилиги ва тўлиқлигига зарар этади, шубхасизки, олинган натижаларнинг аниқлиги ҳам зарар кўради.

Кузатувчининг муаммоси алоҳида аҳамиятга эга ҳисобланади.Агар индивид ёки гурух ўзининг кузатилаётганлигидан хабар топса, у ҳолда унинг хулқ-атвори ўзгаради.Агарда кузатувчи шахс гурух ёки индивидга номаълум бўлса, агарда у обрўли бўлса ҳамда синалувчиларнинг хулқ-атворини компотент бахолай олса (адолатли) у ҳолда Юқорида айтилган эффект ортади.

Фаоллаштирилган кузатувнинг иккита варианти бор:

1. Кузатувчилар ўзларининг хулқ-атворлари тадқиқотчи томонидан қайд этилаётганлигини биладилар (масалан, алпинистлар гурухининг ёки сувости кемасидаги экипажнинг хулқ-атвор динамикасини ўрганишда).

2. Кузатувчилар ўзларининг хулқ- атворлари қайд этилаётганлигидан бехабар бўладилар (масалан хонада ўйнаётган болалар, бу хонанинг бир девори - газзел ойнаси, умумий камерада сақланаётган махбуслар гурухи ва хаказолар).

Кузатиш методи орқали тадқиқот жараёни қуйидаги босқичлардан иборат:

1. Кузатиш предмети (хулқ-атвор), объекти (алоҳида индивидлар ёки гурух), вазият аниқланади.

2. Кузатиш ва маълумотларни қайд этиш усули танланади

3. Кузатиш режаси тузилади (вазиятлар объекти вақти)

4. Натижаларни қайта ишлаш методи танланади

5. Олинган маълумотларнинг қайта ишланиши ва интерпритатсияси амалга оширилади

Кузатиш методининг камчиликлари:

Биринчи навбатда кузатувчи томонидан йўл қўйилган барча хатоликлар кузатувчи ўз фаразини исботлашга қанчалик қаттик урингани сайин, воқеаларни идрок қилишда хатога йўл қўйиш шунчалик ортади.У чарчайди, вазиятга мослашади ва мухим ўзгаришларни пайқамай қўяди, ёзувларда хатоликлар қила бошлайди ва хаказолар.

А.А.Ершов (1977Й) кузатишнинг қуйидаги камчиликларини ажратиб кўрсатади:

1. Гало эффект - кузатувчининг умумлашган таассуроти хулқ-атворнинг кўп идрок қилинишига, нозик тафовутларни қабул қилмасликка олиб келади.

2. Бўлиб ўтаётган воқеа ҳодисага доимо ижобий баҳо бериш тендентсияси.

3. Марказий тендентсия хатолиги. Кузатувчи кузатилаётган хулқ-атворга ўртачалашган баҳони беришга интилади.

4. Коррелелтсия хатоси. Хулқ-атворнинг бир белгисини бахолаш бошқа бир кузатилаётган белгининг асосида бўлади.

5. Контраст хатолик.Кузатувчининг ўзидаги хусусиятларига қарама-қарши бўлган хусусиятларни кузатувчиларда ажратиб кўрсатилиши.

6. Биринчи таассурот хатолиги.

Аммо ушбу камчиликларга қарамай, кузатиш жуда зарур метод ҳисобланади.Кузатиш методи мустақил жараён сифатида намоён бўлиши ҳамда экспериментлаш жараёнига киритилган метод тарзида кўрилиши мумкин

2. 
   ЭКЗИСТЕНЦИАЛ ПСИХОЛОГИЯ
   

Мавжуд психология ҳаётни ўрганади, инсоннинг пайдо бўлиши ва ривожланишидаги мавжудлиги ва мавжуд бўлган сўздан келиб чиқади. Бир киши бу дунёга келади ва ёлғизлик, севги, танлов, маъноларни қидириш ва ўлимнинг муқаррарлиги ҳақиқати билан тўқнашувдаги муаммоларни ҳал қилади.

Оддий анъанавий психология инсонни бетакрор мавжудот сифатида кўрган экзенсиал фалсафадан чиқиб, унинг бутун ҳаёти ноёб ва катта аҳамиятга эга бўлган йўналишдир. Психологияда мавжуд бўлган мавжуд йўналиш икки аср илгари фаол ривожлана бошлади ва замонавий дунёда талабга эга.

Экзистенсиал психология тарихи

Экзистенсиал психологиянинг асосчиси - бир кишини номлаш қийин, чунки бу йўналишнинг ривожланишига фалсафачилар ва психологларнинг умумий бир қисми таъсир кўрсатди. Мавжуд бўлмаган анъанавий психология, рус ёзувчилари ЛНнинг феноменологияси ва ғоялари билан ривожланади. Толстой ва Ф.И. Достоевский. ХХ асрнинг бошларида. немис психолог ва файласуф К. Жасперс, анъанавий психиатрия ёндашувларини қайта кўриб чиқиш, экзистенсиализм ғояларини киритди.

Жасперс ва Ҳеидеггер асарларини ўрганаётган швейтсариялик шифокор Лудwиг Бинсwангер психологияга экзистенсиализмни жорий қилади. Инсон оддий руҳий механизмлар ва инстинктларнинг оддий назорат остида контейнерига айланиб қолмайди, балки ажралмас, ноёб шахс. Кейинчалик, В. Франклнинг машҳур логотерапини ўз ичига олган экзенсиал психология ва унинг бўлинмаларининг жадал ривожланиши мавжуд.

Психологияда мавжуд экзенсиал ёндашувнинг асосий ғоялари-Мавжуд-гуманистик психология асосий жиҳатларга асосланади:

• 
  онг ва ўз-ўзини англаш;
  
• 
  озодлик;
  
• 
  жавобгарлик;
  
• 
  маъно қидириш;
  
• 
  танлаш;
  
• 
  ўлим хабари.
  

Мавжуд психология, унинг ғоялари ва тамойиллари "олдинги" бўлган экзенсиал фалсафадан олинади:

• 
  Инсон эркин иродаси унга доимий ривожланишда ёрдам беради;
  
• 
  инсоннинг ички дунёсини билиш инсоннинг асосий эҳтиёжидир;
  
• 
  ўлим кўрсаткичлари тўғрисида хабардор бўлиш ва бу ҳақиқатни қабул қилиш - бу шахснинг ижодий компонентини ошкор қилиш учун кучли ресурс;
  
• 
  мавжуд бўлган хавотирлар аниқ маънода мавжудликдаги ўзингизнинг ноёб маъносини топишнинг тетиклаш механизми бўлади.
  

Экзистенсиал психология - вакиллари

В. Франклнинг мавжуд бўлган психологияси - бу ҳаётдан воз кечмаслик, яшаш истагини топиш учун энг яхши намуна. Франкл ўзининг барча психотерапия усулларини ўзи ва фатефул тасодиф билан фашист контсентратсион лагернинг зиндонларида бўлганлар устидан синовдан ўтганига катта ишонч қўзғади. Бошқа машҳур психологлар:

• 
  Ролло Май;
  
• 
  Ирвин Ялом;
  
• 
  Жамес Буергентҳал;
  
• 
  Алфред Ленгле;
  
• 
  Алис Холтсей-Кунз;
  
• 
  Босс Медард;
  
• 
  Лудwиг Бинсwангер.
  

Психология соҳасида мавжуд бўлган ёндошув

Психологияда мавжуд инсонийликнинг ёндашуви инсоннинг шахсияти дунёдаги ўзининг ноёб ички қиёфаси, унинг ўзига хослиги билан боғлиқ бўлган катта аҳамиятга эга. Экстремистик психология одамларга янги маъно ва қарорлар топишга, жабрланувчининг позитсиясидан чиқиб кетишга ёрдам беришдан қутулиш ва йўқотиш ҳолатларида оддий методларни ва беморни машқ қилишни ўргатади.

Инсоний ва экзенсиал психологиянинг асосий қоидалари

Мавжуд психология инсонпарварлик психологиясининг филиалидир, шунинг учун инсоннинг шахсияти ҳақидаги кўплаб асосий тушунчалар ҳам шунга ўхшаш таърифларга эга. Инсонпарварлик ва экзенсиал психология асослари:

• 
  инсоннинг дунёга очиқлиги, бу дунёдаги тажрибаси ва ўзини тинчлик ҳисси асосий психологик ҳақиқатдир;
  
• 
  Инсон табиатан шундайдирки, у доимо ўзини таништиришга ва унинг потентсиалининг доимий ривожланишига муҳтождир;
  
• 
  инсон ўз қадриятлари доирасида эркинлик, ирода ва танловга эга;
  
• 
  шахс - ижодий, фаол шахс;
  
• 
  шахснинг ҳаёти бир бўлиш ва бўлишнинг ягона жараёни сифатида қаралиши керак.
  

Екзистенсиал психология доирасида шахсни тушуниш

Экзистенсиал психологияда шахсият ноёб, ноёб ва ҳақиқийдир. Мавжуд психология инсон учун ҳозирги шароитда уни қулфлайдиган рамка эмас, балки у ўсиши, ўзгариши мумкин. Шахсни таърифлашда экзистенсиаллар жараёнларнинг категориясидан фойдаланадилар ва классик психологиянинг бошқа йўналишлари сифатида характерли хусусиятлар ва давлатнинг тавсифига асосланган эмаслар. Инсон иродаси ва танлов эркинлигига эга.

Экзистенсиал психология усуллари

Эксперт психология фан сифатида муайян усуллар, методлар, эмпирик ишларга асосланган бўлиши керак, аммо бу эрда бир нечта қарама-қаршиликларга дуч келиш мумкин. Энг асосий усули, мижоз ва терапевт ўртасида шундай муносабатларни ўрнатишдир: бу сўзлар сўзлар билан ифодаланади: ҳақиқийлик, содиқлик ва мавжудлик. Ҳақиқийлик ишончли муносабатларни ўрнатиш учун терапевтни беморга тўлиқ ошкор қилишни назарда тутади.

Ўлимдан қўрқиб, мавжуд бўлган психологнинг ишлаш усули:

1. 
   "Ўлимга рухсат бериш" - ўлимни амалга ошириш билан шуғулланиш учун, терапевт ўзи бу соҳада қўрқувни ишлаб чиқиши ва беморни имкон қадар ўлим ҳақида гапиришга ундаш учун терапия давомида ҳаракат қилиш керак.
   
2. 
   Ҳимоя механизмлари билан ишлаш. Терапевт беморни ўлим ҳақидаги мулоҳазаларини ўзгаришларга олиб боради, аммо қатъиятли, ҳимоя қилиш механизмлари ва камчиликларни аниқлайди.
   
3. 
   Орзулар билан ишлаш. Кўпинча шамол хуружлари ўлим қўрқуви билан боғлиқ.
   

Экзистенсиал психология муаммолари

Экзистенсиал психологиянинг асосий ғоялари ва назариялари бу йўналишдаги мутахассислар экзенсиал психологияга дуч келадиган муаммоли майдонларнинг умумий сериясига келтирилди. Ирвине Ялом 4 та асосий муаммо ёки тугунни аниқлади:

1. 
   Ҳаёт, ўлим ва вақтнинг муаммолари - инсон ўзининг ўлик эканини тушунади, бу муқаррар равишда берилган. Яшаш истаги ва ўлим қўрқуви тўқнашувни келтириб чиқаради.
   
2. 
   Алоқа, ёлғизлик ва муҳаббат муаммоси - бу дунёда ёлғизликни бошдан кечириш: инсон бу дунёга якка ўзи келади ва уни ёлғиз, оломон ичида ёлғиз қолдиради.
   
3. 
   Масъулият, танлаш ва эркинлик муаммолари - инсоннинг эркинлик истаги ва нақшларнинг йўқлиги, чекловлар, тартибга солинадиган тузилмалар ва айни пайтда уларнинг йўқлигидан қўрқиш низолар келтириб чиқаради.
   
4. 
   Инсон мавжудлигининг мазмуни ва маъносизлиги муаммолари дастлабки учта муаммолардан келиб чиқади. Инсон ўзи ва атрофидаги дунёни доим билади, ўз маъносини яратади. Маълум маънода йўқотиш инсоннинг ёлғизлик, изоляция ва ўлимнинг муқаррарлигидан келиб чиқади.
   

Психологияда мавжуд бўлган танглик

Экзистенсиал психология принтсиплари инсонда юзага келадиган муаммоларнинг мавжудлигига асосланади. Экзистенсиал инқироз ўз ёшлигидан то кексайиб қолган ҳар бир кишига етиб боради, ҳар бири камида бир марта ўзини ҳаётнинг маъносини, мавжудлигини, мавжудлигини сўради. Баъзи одамлар оддий фикрларга эга, бошқалари ўткир ва оғриқли инқирозга юз тутиши мумкин, бефарқлик ва ҳаёт учун қўшимча туртки йўқ: барча ҳислар тугади, келажак тахмин қилинади ва монотон.

Экзистенсиал инқироз инсон ҳаётининг барча соҳаларига кириб бориши мумкин. Ушбу ҳодиса ривожланган мамлакатларнинг барча асосий эҳтиёжларини қондирадиган ва ўз ҳаётларига таҳлил қилиш ва акс эттириш учун вақтга эга бўлган одамларга хос деб ҳисоблайди. Ўзининг яқинларини йўқотган ва "Биз" тоифасида ўйлайдиган киши: "Мен уларсиз кимман?"
2-ТОПШИРИҚ: Қуйидаги мавзуда таҳлилий маълумот тайёрланг:

ФОРОБИЙ ҚАРАШЛАРИНИНГ ПСИХОЛОГИК ТАЛҚИНИ

Яқин ва Ўрта Шарқнинг машҳур мутафаккири, қадимги юнон илми ва фалсафасининг Шарқдаги энг йирик тарғиботчиси ва унинг ривожига ҳисса қўшган олимлардан бири Абу Наср Форобийдир. У ўз даврининг файласуфи, мусиқачиси, шоири, қомусий олим бўлиб ном қозонди. У «Ақл ҳақидаги рисола», «Фалсафадан олдин нимани ўрганиш керак», «Фалсафа мактаблари», «Логикага кириш» каби кўплаб яратди. Файласуф — фалсафанинг энг муҳим масалалари бўйича қатор асарларнинг муаллифи сифатида шуҳрат қозонди. У Шарқда қадим юнон фалсафаси, айниқса, қадимги дунёнинг қомусий олими, психология фанининг отаси Аристотелнинг асарларини ўрганиш, уларга шарҳлар ёзиш, ғояларини тарғиб этиш ва янада ривожлантиришга улкан ҳисса қўшди. Аристотел «биринчи муаллим» деб ном олган бўлса, бутун Шарқда Форобий «иккинчи муаллим» унвонига сазовор бўлди. У инсоннинг руҳий жара­ёнлари ҳақида фикр юритади. Форобийнинг фикрича, мавжудотнинг энг буюк ва етук маҳсули - бу инсондир, у ўзининг онги, ақли, сезиш орган- лари орқали оламни ҳар томонлама ўрганиш қобилиятига эгадир. Ақл ёрдамида инсон уни ўраб олган мавжудотнинг моҳиятини тушунади. У мавжудотнинг яшаш шакллари, оламни билишнинг йўИ ва воситалари, унда илм-фаннинг ўми ва аҳамияти масаласига алоҳида эътибор қаратади. Унингча, инсон танаси, мияси, сезги органлари туғилишида мавжуд, лекин ақлийбилими, маънавийлиги, руҳи, интеллектуал ва ақлий хислатлари, характери, дини, урф-одатлари билан мулоқотда вужудга келади. Унинг ақли, фикри (тафаккури), руҳий юксаклигининг энг етук маҳсули бўлади ва инсон ўз билимларини, ақлини ривожлантириб, сўнгра мавжудотнинг ибтидоси, бошланиши ҳақидаги илмга етиб боради, деб кўрсатади.

Форобийнинг руҳий жараёнлар ҳақидаги таълимоти психология илмининг ривожланиши ва равнақига катта ҳисса қўшди. Унингча, минераллар тўрт элемент — олов, тупроқ, ҳаво, сув — яъни содда субстанцияларнинг ўзаро аралашуви мураккаб субстанцияларни вужудга келтирди. Ундан аввало минераллар, яъни ноорганик жисмлар кейин эса ўсимлик олами ташкил топди. О”симликлар олами ўсиш, ривожланиш қобилиятига эгадир. Ўсимликлардан сўнг ҳайвонлар вужудга келди, улар ҳаракат қилиш, бир жойдан иккинчи жойга кўчиш, кўпайиш, сезиш қобилиятига эга эдилар. Олам жисмлари ривожланишининг олий босқичи — инсоннинг вужудга келишидир, деб кўрсатади.

Форобий ўсимлик, ҳайвон ва инсонга хос хусусият ва қобилиятларни қувват деб атади ва уни ўсиш қуwати, ҳайвоний қувват ва инсоний қувват деб учга ажратади. Унинг қувватлар ҳақидаги классификацияси организмдаги жараёнларни биологик, физиологик-психик ва фикрлаш жараёнларига ажратиш демакдир. Бундан шундай хулоса чиқармоқ жоиздир, яъни биологик жараён барча тирик организмга, тлзиологик-психологик жараён — ҳайвонларга, ақлий интеллектуал жараён, онг фақат инсонларга хосдир.

Форобий дунёни билиш, инсон ақлини билим билан бойитиш, уни илмли, маърифатли қилишга хизмат қиладиган психик жараёнларга алоҳида эътибор берди. У билишнинг икки босқичи — ҳиссий билиш ва унинг даражаларини ва ақлий билишни ҳар томонлама асослаб берди. У «Мажмуар Расоил ал-Ҳукамо» (225) асарида «Инсон билимларни ақл ва сезиш органлари орқали қоМга киритади... сезилувчи образлар ҳис қилиш орқали, ақлий образлар эса сезилувчи образлар орқали билинади», — деб ёзади, яъни у ақлий билиш ҳиссий билишсиз вужудга келмаслигини таъкидлайди. У ҳиссий билишнинг даражалари, келиб чиқиши ҳақида фикр юритади. Сезгиларни ҳиссиёт, тафаккур каби психик ҳолатлар билан боғлашга уринади. У сезгиларни ўзига хос классификациялайди. Озиқлантирувчи қувват: сўнгра ички ва ташқи қувватлар вужудга келади.

Ташқи руҳий қувватлар, яъни ташқи буюмлар сезги аъзоларига бевоси- та таъсир қилганда вужудга келадиган қувватдир, деб кўрсатади. Сезгиларнинг келиб чиқиши ва мураккаблиги жиҳатидан беш турли ташқи қувватни

Форобий қуйидагича талқин қилади:

тери-бадан сезгиси;

таъм билиш сезгиси;

ҳид билиш сезгиси;

нутқ сезгиси (ешитиш сезгиси назарда тутилади);

кўриш сезгиси.

Буларнинг ҳаммасини Форобий сезиш қуwати деб атайди.

Ички қуwатларга:

1) хотира-тасаwур қуwати,

2) хаёл қуwати,

3) туйғу, эмотсия қуwати,

4) нутқ қуwати,

5) қуwат нотиқа таркибида мантиқий фикрлаш қуwати.

Бу Форобий фикрича, мантиқий операцияларни бажариб, мураккаб нарсаларни билиб олиш учун хизмат қилади. У, инсонда кишининг ғазаби ва нафратланиши, яъни ҳис-туйғусини бошқарувчи қувватлар мавжуд эканлигини айтиб ўтади.Хаёл қилиш, сўзлаш, фикр юритиш, ақл қувватини Форобий фақат инсонга хос деб тўғри тушунади. Форобий одам организмининг маркази юракдир, чунки юрак бутун тана ва унинг аъзоларини қон билан таъминлайди, қон юрак орқали, бутун организмга тарқалади. Иккинчи марказ миядир. Мия ҳам қон билан тирик бўлгани сингари, юракка бўйсунади, яъни юракдан қон олади. Лекин, шу билан бирга, у бутун организм ва унинг а ъзоларига раҳбарлик қилади, ўз буйруғига бўйсундиради, деб таъкидлайди.

Форобийнинг бу фикрларидан, биринчидан, инсондаги руҳий жараёнлар билан физиологик-анатомик жараёнлар психика билан организм ўзаро боғлиқ ҳолда мавжуд, деган хулоса, иккинчидан юрак инсоннинг биологик ҳаётини, мия эса унинг руҳий-маънавий ҳаётини бошқариб туради, деган хулоса келиб чиқади.

Форобийнинг бу таълимоти руҳий жараёнларнинг пайдо бўИишини нерв-физиологик жараёнга боғлиқ эканлигини кўрсатади. У ташқи олам, муҳит, одам организми ўзаро сабабий боғлиқлигини ёритиб беришга ҳаракат қилади ва у ўзининг психологик таълимотида Ўрта Осиё, Эрон, Ҳиндистон ва қадимги Гретсиянинг табиий-илмий билимлар соҳасида эришган ютуқларига суянади.

Форобий руҳий жараёнларни психолог сифатида эмас, балки файласуф сифатида талқин қилади, чунки у даврда психология ҳозиргидек мустақил фан ҳисобланмай, балки умумий фалсафий билимлар тузилишига кирган эди. Унинг билиш жараёнининг икки босқичи ҳиссий ва ақлий билиш таълимоти, айниқса, муҳимдир. У ҳиссий билишни сезгилар орқали аниқ ва моддий нарсаларнинг бевосита таъсири натижасида ҳосил бўлади, деган бўлса, ақл орқали билиш аниқ моддий жисмлар орқали эмас, уларнинг таъсирисиз ва улардан ташқари фақат руҳий образлар асосида вужудга келади, деб уқтиради. Форобий «Ақл маънолариҳақидаги рисола» сида ақл-интеллект тушунчасини биртомондан, психик жараён эканлигини ва иккинчи томондан. у ташқи таъсирнинг, таълим-тарбиянинг натижаси деб англайди. Унинг фикрича, «Ақл фақат инсонгагина хос бўлган туғма қуwат — руҳий куч билан боғлиқдир. Инсон тушуниши, фаҳмлаш,муҳокама қилиш. ўйлаб топиш, фикрлаш қуwатига эга ва бу хусусиятлар боланинг ўсиб, камолга етиб бориши билан ривожланиб боради» (М. Хайрул- лайев. «Форобий руҳий жараёнлар ва таълим-тарбия тўғрисида», « Ўқитувчи» нашриёти, — Т., 1967-й.).

Форобий «Фозил одамлар шаҳри», «Ҳикмат асослари», «Ақл м аънолари» каби асарларида инсон психикаси ҳақида фалсафий мушоҳадаларюритади. Форо- бийнинг руҳий жараёнлар ва дунёни билиш ҳақидаги фикрлари ҳозир ҳам психология фанида катта аҳамиятга эгадир.

3-топшириқ:Қуйидаги мавзу бўйича 10 та тақдимот тайёрланг: “ЭТНОПСИХОЛОГИЯ”