25-ma‘ruza. Mavzu: Oddiy differensial tenglamalar Reja
Download 390.15 Kb. Pdf ko'rish
|
differensial tenglamalar
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2. Ixtiyoriy о‘zgarmasni variatsiyalash (Lagranj) usuli.
- 8. Bernulli tenglamasi
- Izoh.
- 9. Lagranj tenglamasi
- 7-misol.
- Oddiy differensial tenglamalar bо‘yicha bilimingizni sinab kо‘ring
1. Bernulli usuli. Bunda umumiy yechimni ikkita u(x) va
funksiyalarning kо‘paytmasi shaklida izlanadi, ya’ni y=u(x)
Bunday shaklda izlash natijasida, ya’ni bita noma’lum о‘rniga ikkita noma’lum kiritilganligi sababli, ulardan birini ixtiyoriy tanlash imkoni paydo bо‘ladi. Oxirgini differensiallab,
ga ega bо‘lamiz. Buni e’tiborga olsak, (14.4.14) tenglamning kо‘rinishi
u(
bо‘ladi. Noma’lum funksiyalardan birini, masalan ni ixtiyoriy tanlash mumkinligidan foydalanib, uni
qilib, ya’ni
Demak, dx x P e ) (
(18) deb olsak, bо‘ladi. ((16)da c=1 deb faraz qilingan holda). ning bu ifodasini (17) tenglamaga qо‘ysak, u funksiyaga nisbatan quyidagi tenglamaga ega bо‘lamiz: dx x P e x Q dx du ) ( ) (
Bu oxirgi tenglamaning umumiy integrali
dx e x Q u dx x P ) ( ) (
(19) bо‘ladi. (18) va (19) formulalar bilan aniqlangan u va larning ifodasini yuqoridagi qilingan almashtirishga qо‘ysak, berilgan (14) tenglamaning umumiy yechimini hosil qilamiz, ya’ni
c dx e x Q e y dx x P dx x P ) ( ) ( ) (
(20) bu yerda c ixtiyoriy о‘zgarmasdir. 2. Ixtiyoriy о‘zgarmasni variatsiyalash (Lagranj) usuli. Bu usul quyidagidan iborat, ya’ni (14) tenglamaning umumiy yechimini (16) formuladagi ixtiyoriy C о‘zgarmasni biror differensiallanuvchi z(x) noma’lum funksiya bilan almashtirib,
dx x P e x z y ) ( ) (
(21)
kо‘rinishda izlaymiz. Bu (21) funksiya (14) tenglamaning yechimi bо‘lishi uchun u berilgan tenglamani qanoatlantirishi kerak. Bu funksiyaning hosilasini topamiz: . ) ( ) ( ) ( ) ) ( ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
P e x z e x z dx x P e x z e x z y dx x P dx x P dx x P dx x P
y va y larning ifodalarini (14) tenglamaga qо‘yib, z(x) funksiyani aniqlash uchun quyidagi munosabatni hosil qilamiz:
dx x P e x Q x z ) ( Oxirgi munosabatni har ikki tomonini integrallab, const c c dx e x Q x z dx x P , ) ( ) ( ) (
ni olamiz va buni (14.4.21)ga qо‘yib, (14.4.20) formulaga kelamiz. 5-misol. Ushbu x y x y ln 1 tenglamaning umumiy yechimi topilsin. Yechish. Berilgan tenglamani (14) bilan solishtirib, ) ; 0 ( , ln ) ( , 1 ) (
x x Q x x P
ekanligini olamiz. Endi (14.4.20) formula yordamida differensial tenglamaning umumiy yechimini topamiz.
c x x x c x x x x c dx x x x c dx e x e c dx e x e y x x x dx x dx 4 ln 2 4 ln 2 1 ln 1 ln ln 2 2 ln ln
Demak, berilgan differensial tenglamaning umumiy yechimi ) ; 0 ( , 4 ln 2 x x c x x x y bо‘lib, bu yerda c ixtiyoriy о‘zgarmasdir.
Ushbu y
n
(22) kо‘rinishdagi tenglamaga Bernulli tenglamasi deyiladi. Bunda n R va n 0, n
1 deb faraz qilamiz. Bu yerda P(x) va Q(x) funksiyalar biror J intervalda aniqlangan va uzluksiz funksiyalardir. Bu tenglamani quyidagi almashtirish yordamida chiziqli tenglamaga keltiriladi: (22) tenglamaning har ikki tomoni y -n ga
kо‘paytiramiz, ya’ni y
-n +P(x) y 1-n =Q(x)
(23)
Endi z= y 1-n almashtirishni bajaramiz. U holda n n y y n z y y n z 1 ) 1 (
Bu munosabatlarni (23) tenglamaga qо‘ysak, z ga nisbatan chiziqli oddiy differensial tenglama hosil bо‘ladi: ) ( ) 1 ( ) ( ) 1 ( ) ( ) ( 1 x Q n z x P n z x Q z x P n z
Bu tenglamadan z=z(x,c) umumiy yechimini topgan holda Bernulli tenglamasining umumiy integralini aniqlaymiz:
c x z y 1 1 ) , (
Izoh. Bernulli tenglamasini Bernulli va Lagranj usullari yordamida ham yechish mumkin.
2 1 xy y x y tenglamaning umumiy yechimini toping. Yechish. Berilgan tenglamani y 2 ga bо‘lib, uni x y x y y 1 2 1 kо‘rinishda yozib, z=y -1 almashtirishni bajarsak, z
-2 y
bо‘ladi. Buni e’tiborga olsak:
1 chiziqli tenglamaga ega bо‘lamiz. Bu tenglamaning umumiy integrali (14.4.20) formulaga asosan z=(c-x)x bо‘ladi. Belgilashga asosan berilgan differensial tenglamaning quyidagi umumiy yechimini olamiz: c x x x c x y , 0 , ) ( 1
bu yerda c ixtiyoriy о‘zgarmasdir.
Berilgan tenglamani y 2 ga bо‘lish natijasida y=0 yechim yо‘qotildi. Tekshirib kо‘rish natijasi va bu yechimni umumiy yechimdan c о‘zgarmasning hech bir qiymatida olib bо‘lmasligi buni tasdiqladi. Demak, y=0 berilgan tenglamaning maxsus yechimidir.
Bu tenglama y=x
(24)
kо‘rinishga ega bо‘lib, va lar biror J oraliqda differensiallanuvchi funksiyalar deb faraz qilinadi. Bu tenglama yordamchi parametr kiritish usuli bilan yechiladi. Faraz qilaylik, y
(25) bо‘lsin. Buni (24)ga qо‘yib, y=x
(26)
ni olamiz. Uni differensiallab, dx dt t dx dt t x t y ) ( ) ( ) (
ga, bundan (25) ni hisobga olgan holda, ba’zi bir elementar shakl almashtirishlar qilib, 0 ) ( ) ( ) ( ) ( t t t x t t t dt dx
ga kelamiz, bu yerda
0 t t deb faraz qilindi. Oxirgi x ga nisbatan chiziqli birinchi tartibli differensial tenglamadir. Uni yechib,
c t f x , ni topamiz, bu yerda c ixtiyoriy о‘zgarmasdir. Buni va (26)ni e’tiborga olsak, (24) Lagranj tenglamasining parametrik kо‘rinishdagi ) ( ) ( ) ; ( ), ; (
t c t f y c t f x
(27)
umumiy yechimiga ega bо‘lamiz. Agar (27) sistemadan t parametrni yо‘qotsak (24)ning F(x,y,c)=0 kо‘rinishdagi umumiy integralini olamiz. Agar
(t)-t=0 tenglama t 0 ildizga ega bо‘lsa, berilgan Lagranj tenglamasi y=
0 )x+
0 )
0 x+
0 ) yechimga ham egadir. 7-misol. y=2xy
tenglamaning umumiy yechimi topilsin. Yechish. y
2 2
2 2 2 2 2 2 2 x t dt dx dx dt t dx dt x t t dx dt t dx dt x t y t xt y
Bu chiziqli differensial tenglamani yechib, 2 3 2 2 2 2 2 3 2 3 2 1 2 1 2
с t c t t c dt t t c dt e e x dt t dt t
ni olamiz. Demak, parametrik kо‘rinishdagi
c t y t c t x t t t c t y t c t x 2 3 1 , 3 2 3 2 2 , 3 2 2 2 2 2 2 . Lagranj tenglamasining yechimini oldik. Bu yerda t 0 deb faraz qilingandi. Agar t=0 desak y=0 yechimni ham olamiz va bu berilgan tenglamaning maxsus yechimidir. Lagranj tenglamasining
, ya’ni (t)-t
y=xy
holi Klero tenglamasi deb yuritiladi. Buni yechish uchun ham y
yordlamchi parametr kiritsak,
(29) bо‘lib, bundan 0 ))
( ) ( dx dt t x dx dt t dx dt x t y . Oxirgidan esa c t dx dt 0 yoki x=- (t) yechimlarni olamiz. Topilganlarni (29) ga qо‘yib,
(30) Klero tenglamasining umumiy integraliga ega bо‘lamiz, bu yerda c-ixtiyoriy о‘zgarmas bо‘lib, u (t) funksiyaning aniqlanish sohasiga tegishli bо‘lishi talab qilinadi. Bundan tashqari (28) tenglama parametrik kо‘rinishdagi ) ( ) ( ), (
t t y t x
(31) yechimga ham egadir.
1. Differensial tenglamaga olib keladigan birorta masalani keltiring. 2. Differensial tenglamani va uning tartibini ta’riflang. 3. Birinchi tartibli differensial tenglamaning umumiy yechimi haqida tushuncha bering. 4. Koshi masalasini tushuntiring. 5. Koshi masalasining yechimini mavjudligi haqidagi teoremani ayting. 6. Tо‘liq differensialli tenglamaning umumiy kо‘rinishini yozing. 7. Qanday shart bajarilganda differensial tenglama tо‘liq differensialli tenglama bо‘ladi? 8. O’zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglamaning umumiy kо‘rinishini yozing. 9. Birjinsli differensial tenglama qanday kо‘rinishga ega bо‘ladi? 10. Birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamaning umumiy kо‘rinishini yozing. 11. Birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamani yechishdagi Bernulli usulini tushuntiring. 12. Birinchi tartibli chiziqli differensial tenglamani yechishdagi о‘zgarmasni variatsiyalash (Lagranj) usulini tushuntiring. 13. Bernulli tenglamasini umumiy kо‘rinishini yozing. Download 390.15 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling