25-ma‘ruza. Mavzu: Oddiy differensial tenglamalar Reja
Download 390.15 Kb. Pdf ko'rish
|
differensial tenglamalar
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3-teorema.
- Birinchi tartibli oddiy differensial tenglamalarning eng sodda turlari
- 5. O’zgaruvchilari ajraladigan oddiy differensial tenglama
- 2-misol.
- 7. Birinchi tartibli chiziqli oddiy differensial tenglama
1-ta’rif. Agar f(x,y) funksiya biror ikki о‘lchovli D sohada aniqlangan bо‘lib, shunday musbat L>0 son mavjud bо‘saki, ixtiyoriy (x,y 1 )
2 )
nuqtalar uchun ushbu
1 )-f(x,y 2 ) L
1 -y 2
tengsizlik bajarilsa, u vaqtda f(x,y) funksiya D sohada y argumenti bо‘yicha Lipshic shartini qanoatlantiradi deyiladi. L>0 esa Lipshic о‘zgarmasi deb ataladi.
(2) – (3) Koshi masalasining mavjudligi va yagonaligi haqidagi teoremani isbotsiz keltiramiz.
va uzluksiz bо‘lib, y argumenti bо‘yicha Lipshic shartini qanoatlantirilsa, u vaqtda shunday о‘zgarmas h>0 son topiladiki, (14.3.2) tenglamaning (x 0 ,y 0 )
bо‘lganda (14.3.3) boshlang‘ich shartni qanoatlantiradigan va J={x:x-x
h} yopiq oraliqda aniqlangan yagona yechimi mavjud bо‘ladi. 2 -teorema (Peano teoremasi). Agar f(x,y) funksiya D yopiq sohada aniqlangan va uzluksiz bо‘lsa, u holda D sohaning berilgan (x 0 ,y 0 ) nuqtasidan (1) tenglamaning kamida bitta integral chizig‘i о‘tadi.
Bu teoremalar hosilaga nisbatan yechilgan differensial tenglamalar uchun keltirildi. Xuddi shunga о‘xshash teoremani F(x,y,y
keltirish mumkin.
G z y x , , sohada quyidagi shartlarni qanoatlantirsin: 1) F(x,y,z) funksiya G sohada uzluksiz, 2)
, xususiy hosilalar G sohada uzluksiz; 3)
y F xususiy hosila G sohada moduli bо‘yicha chegaralangan, ya’ni 0 , M M y F ; 4) 0 z F .
U vaqtda shunday h>0 son mavjud bо‘ladiki, F(x,y,y
0 0
y x x boshlang‘ich shartni qanoatlantiradigan hamda x 0 -h 0
aniqlangan yagona yechimi mavjud bо‘ladi. Birinchi tartibli oddiy differensial tenglamalarning eng sodda turlari
Mazkur bandda birinchi tartibli oddiy differensial tenglamalarning kvadraturalarda integrallanadigan turlarini keltiramiz. 4.Tо‘liq differensialli tenglama Berilgan P(x,y)dx+Q(x,y)dy=0, (x,y)
(1) tenglamani odatda birinchi tartibli hosilaga nisbatan yechilgan oddiy differensial tenglamaning differensial shakli deb yuritiladi, chunki (14.4.1)ni ) , ( ) , ( y x Q y x P dx dy yoki ) , ( ) , ( y x P y x Q dy dx kо‘rinishda yozish mumkin. Bunda P(x,y) va Q(x,y) biror ikki о‘lchovli D sohada aniqlangan va uzluksiz funksiyalardir.
1 -ta’rif. Agar (14.4.1) tenglamaning chap tomoni D sohada bioror U(x,y) funksiyaning tо‘liq differensialidan iborat bо‘lsa, uni tо‘liq differensialli tenglama deyiladi.
Agar D sohada differensiallanuvchi U(x,y) ikki о‘zgaruvchili funksiyaning tо‘liq differensiali aynan nolga teng bо‘lsa, uning ikkala xususiy hosilalari ham aynan nolga teng bо‘lib, bu vaqtda u D sohada о‘zgarmas bо‘lishi ma’lum. Buning teskarisi, ya’ni
(2) C–о‘zgarmas bо‘lsa, о‘zgarmasning tо‘liq differensiali nolga tengligi ravshandir. Shunday qilib, dU(x,y)=0 tо‘liq differensialli tenglamaga ega bо‘lsak, uning umumiy yechimini (2) kо‘rinishda yozish mumkinligini kо‘rsatdik. Endi asosiy masala (1) qanday shartda tо‘liq differensialli bо‘lishini aniqlash va u tо‘liq differensialli bо‘lgan taqdir U(x,y) funksiyani topish ekanligi ayondir.
, xususiy hosilalari biror ikki о‘lchovli D sohada aniqlangan va uzluksiz bо‘lsa, u holda (1) tenglama tо‘liq differensialli bо‘lishi uchun
) , ( , ) , ( ) , (
(3) ayniyatning о‘rinli bо‘lishi zarur va yetarlidir. 1-misol. Ushbu 0 2 4 2 2 dy x y dx x y differensial tenglama yechilsin. Yechish. Bu tenglama
0 : ; x y x D sohada olingan har bir (x 0 ; y 0 ) nuqtadan о‘tuvchi yagona yechimga ega. Endi (3) munosabatni tekshirib kо‘raylik.
Berilgan tenglamani (1) bilan solishtirib, x y y x Q x y y x P 2 ) , ( , 4 ) , ( 2 2 ekanligini olamiz. Bundan, 0 x degan faraz asosida 2 2
) , ( ; 2 ) , (
y x y x Q x y y y x P . Demak, (3) munosabat о‘rinlidir, ya’ni isbotlangan teoremaga kо‘ra berilgan tenglama tо‘liq differensiallidir. Uning umumiy integralini (6.) formula bо‘yicha topamiz. Hisoblashlarni soddalshtirish uchun x 0 =1, y 0 =0 ((1,0)
deylik, u holda x y c d d y y x U 1 0 1 2 2 1 2 4 ) , (
Bu munosabatda integrallash amalini bajarib, hamda c=c 1 +4 belgilashni kiritib, berilgan tenglamaning umumiy integralini topamiz: D y x c x y x ) , ( , 4 2
bu yerda c ixtiyoriy о‘zgarmasdir. 5. O’zgaruvchilari ajraladigan oddiy differensial tenglama
Agar (1) oddiy differensial tenglamada biror ikki о‘lchovli D sohada aniqlangan P va Q lar faqat bitta о‘zgaruvchining P=f(x), Q=g(y) funksiyalaridan iborat bо‘lsa, u vaqtda (1) tenglamaning kо‘rinishi f(x)dx+g(y)dy=0
(7) bо‘lib, uni о‘zgaruvchilari ajralgan oddiy differensial tenglama deyiladi. Bu tenglamada
) , ( , 0 ) ( , 0 ) (
ekanligidan (3) munosabat о‘rinlidir. Shuning uchun (7) tenglama tо‘liq differensialli bо‘lib, uning umumiy integrali (14.4.6) formulaga asosan c d g d f y y x x 0 0 ) ( ) ( kо‘rinishda bо‘ladi. Bu holda oxirgini aniqmas integral vositasida
c dy y g dx x f ) ( ) (
(8) kо‘rinishda ham yozish mumkin. Agar (4) tenglamada
y f x f y x Q y f x f y x P 4 3 2 1 ; ; ; bо‘lsa, u vaqtda
0 4 3 2 1 dy y f x f dx y f x f
(9)
kо‘rinishdagi tenglamani о‘zgaruvchilari ajraladigan oddiy differensial tenglama deyiladi va uni (7) kо‘rinishga, ya’ni о‘zgaruvchilari ajralgan holga keltirish mumkin.
Haqiqatdan ham, (9) tenglamaning har ikki tomonini 0 3 2 x f y f deb
faraz qilib, unga bо‘lsak, 0 ) ( ) ( ) ( ) ( 2 4 3 1 dy y f y f dx x f x f
kо‘rinishdagi о‘zgaruvchilari ajralgan differensial tenglamani hosil qilamiz. Bu tenglamning umumiy integrali (8) formulaga kо‘ra
dy y f y f dx x f x f ) ( ) ( ) ( ) ( 2 4 3 1
dan iboratdir. (9) ni f 2 (y) f 3 (x) ga bо‘lish natijasida f 2 (y) va f 3 (x) funksiyalar ildizlariga mos y=y 0 va x=x 0 yechimlar yо‘qotilgan bо‘lishi mumkin. Bu holni alohida tekshirib kо‘rishga tо‘g‘ri keladi. Xususiy holda ) (
( 2 1 y f x f dx dy
kо‘rinishdagi tenglama ham о‘zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglamadir. Haqiqatdan ham, berilgan tenglamani f 2 (y)
dx x f y f dy ) ( ) ( 1 2
yoki 0 ) ( 1 ) ( 2 1
y f dx x f kо‘rinishda yozib, uning umumiy integralini (8) formulaga asosan topish mumkindir:
dx x f y f dy ) ( ) ( 1 2
bu yerda c ixtiyoriy о‘zgarmasdir. Berilgan tenglamani f 2 (y) ga bо‘lish natijasida agar y 0 f(y) funksiyaning ildizidan iborat bо‘lsa, uning y=y 0 yechimi yо‘qotilgan bо‘lishi mumkinligini aytamiz.
topilsin.
=0 kо‘rinishda yozamiz. Bu tenglamaning har ikki tomonini dx ga kо‘paytirsak, xdx+ydy=0 о‘zgaruvchilari ajralgan differensial tenglamaga ega bо‘lamiz va unga (14.4.8) formulani qо‘llab,
2 2 2 2 2 2 2 2 c y x c ydy xdx yoki
2 2 2 c y x umumiy yechimga ega bо‘lamiz, bu yerda c ixtiyoriy о‘zgarmas bо‘lib c 0 deb
faraz qilinadi.
6. Birjinsli oddiy differensial tenglama
Birjinsli oddiy differensial tenglamani о‘rganishga kirishish avvalida birjinsli funksiya haqidagi ba’zi bir tushunchalarni takrorlab olishni tavsiya qilamiz (13.21 –bandga qarang). ) ( y x dx dy
(10) kо‘rinishga ega bо‘lsa, uni birjinsli oddiy differensial tenglama deyiladi. Bir xil darajali birjinsli P(x,y) va Q(x,y) funksiyalar qatnashgan P(x,y)dx+Q)x,y)dy=0
(11)
tenglama birjinsli oddiy differensial tenglamadan iboratdir.
Haqiqatdan ham, berilgan tenglamani dx dy ga nisbatan yechilgan kо‘rinishga keltirsak,
) , ( , 0 ) , ( , ) , ( ) , (
kо‘rinishni oladi. Bunda P(x,y) va Q(x,y) lar bir xil k–darajali birjinsli funksiyalar deb faraz qilsak, ) ,
) , ( y x Q y x P nisbat
) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( ) , ( y x Q y x P y x Q t y x P t ty tx Q ty tx P k k uchun tenglik D sohada bajarilib, oxirgi tenglama birjinsli ekanligi kelib chiqadi, ya’ni bu holda
1 desak, (11) ni (10) kо‘rinishga keltirish mumkindir. (10) tenglamaning yechimini topish uchun quyidagi almashtirishni bajaramiz: x y U
(12)
Bundan dx dU x U dx dy Ux y . Bu vaqtda (12) almashtirish natijasida (10) tenglama ) (U f dx dU x U
(13) kо‘rinishga keladi. Bu tenglama о‘zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglamadir. (13) tenglamadan f(U)-U
) (
ni hosil qilamiz. Bu tenglamaning umumiy integrali:
U U f dU x ln ) ( ln . 7. Birinchi tartibli chiziqli oddiy differensial tenglama
Noma’lum funksiya va uning hosilasiga nisbatan chiziqli bо‘lgan ) ( ) ( x Q y x P dx dy
(14) kо‘rinishdagi tenglama birinchi tartibli chiziqli oddiy differensial tenglama deb ataladi.
Bu yerda P(x) va Q(x) funksiyalarni biror J intervalda aniqlangan va uzluksiz deb faraz qilamiz.
Agar tenglamaning о‘ng tomoni Q(x) 0 bо‘lsa, (14) tenglama 0 ) ( y x P dx dy
(15) kо‘rinishni oladi. Bu tenglamani berilgan (14.4.14) tenglamaga mos birjinsli chiziqli oddiy differensial tenglama deyiladi.
(15) о‘zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglamadir, ya’ni uni y dx ga
kо‘paytirib, dx x P y dy ) ( kо‘rinishga keltirish qiyin emas. Bu oxirgi tenglamaning umumiy integrali c dx x P y ln ) ( ln yoki dx x P ce y ) ( bо‘ladi. y ga bо‘lish natijasida y=0 yechimni yо‘qotdik. (16)da c R deb olsak, c=0 ga mos keluvchi y=0 о‘sha yо‘qotilgan yechimni beradi.
Birinchi tartibli chiziqli (14) tenglamani yechishda Bernulli va ixtiyoriy о‘zgarmasni variatsiyalash (Lagranj) usullari mavjuddir. Download 390.15 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling