26 (53)-variant. Transfert bahosining turlari va shakllantirish tamoyillari

Davr boshida	Davr xirida
Xom ashyo va materiallar		22 000		30 000
Tugallanmagan ishlab chiqarish		40 000		48 000
Tayyor mahsulot		25 000		18 000
	Shu davr mobaynida kompaniya quyidagi sarf-xarajatlarni qildi (ming so‘m hisobida):
	Xarid qilingan materiallar		300 000
	Bilvosita mehnat xarajatlari		120 000
	Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari		60 000
	Soliqlar, kommunal xizmatlar va ishlab chiqarish binosi amortizatsiyasi		50000
	Savdo va ma’muriy xodimlar ish haqi		64 000
	Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini aniqlang

28 (49)-variant.

1. 
   Kontributsiya yondashuvlarining mahsulot tannarxida qo’llanilishi.
   

(variable costing tizimi)
Variable Costing (ёки айрим адабиётларда Direct Costing) бу маҳсулот ишлаб чиқаришда ўзгарувчан харажатларга асосланади. Ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ харажатларга тўғридан-тўғри материал, тўғридан-тўғри меҳнат ҳақи ва устама ишлаб чиқариш харажатларининг ўзгарувчан қисми киритилади. Устама харажатларни тақсимлаш ставкаси ҳисоблашда фақат ўзгарувчан устама ишлаб чиқариш харажатлари олинади, яъни доимий устама ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобга олинмайди. Бизга маълумки, айрим доимий устама иишлаб чиқариш харажатлари моддалари тўғридан-тўғри харажат сифатида эътироф этилади. Шу боис, ушбу тизимни Direct Costing деб аталиши унинг моҳиятини тўлароқ очмаслиги мумкин, чунки билвосита ўзгарувчан харажатлар маҳсулот таннархига қўшилади.
Адабиётларда Variable Costing билан Absorption Сosting ўртасида иккита муҳим фарқ мавжудлиги эътироф этилган. Биринчи фарқ маҳсулот таннархига олиб бориладиган ишлаб чиқариш харажатлари таркиби билан изоҳланади. Иккинчи фарқ эса, молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботдаги ахборотларнинг туркуми билан белгиланади.
Маҳсулот таннархига олиб борилган харажатлар таркиби. Variable Costing ва Absorpsion Costing ўртасида бош масала харажатларнинг маҳсулот ишлаб чиқарилишига боғлиқ ҳолда уларнинг заҳираланиши белгиланади. Заҳираланиш деганда материалнинг ҳаракатига мувофиқ ҳолда харажатларнинг унга сингдирилишига айтилади, яъни ушбу харажатларни келгуси даврга ўтказиб бўлмайди.
Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботдаги ахборотларнинг туркуми. Variable Costing ва Absorption Costing тизимларида маҳсулот таннархига олиб бориладиган таннарх заррачалари турли бўлганлиги боис, ҳисоботда шаклланаётган ахборотлар ҳам турлича бўлади.
Variable Costing тизимида сотилган маҳсулотларнинг ўзгарувчан ишлаб чиқариш харажатлари сотиш ҳажмидан чегириш орқали ишлаб чиқариш контрибутцияси аниқланади. Ушбу кўрсаткичдан ишлаб чиқариш бўлмаган ўзгарувчан харажатлар чегирилса контрибутция маржини топилади. Ҳисоб-китоблар сўнгида контрибутция маржинидан барча доимий харажатлар чигирилиб соф фойда топилади. Ушбу тизим ёрдамида тайёрланган ахборотлар орқали менеджерлар бўлиши мумкин бўлган ўзгаришларнинг фаолият активлик даражасига (ҳажм кўрсаткичларига) таъсирини аниқлайдилар.

2. 
   Contribution Approach (kontributsiya yondashuvi) va Absorption costing (yoki xarajatlarni to’liq taqsimlash) bo’yicha mahsulot tannarxi umumiy tushunchasi.
   

(o’zgaruvchan xarajat, doimiy xarajat, marjinal daromad)
Контрибутция маржини бу даромад билан ўзгарувчан харажатлар ўртасидаги фарқ сифатида намаён бўлади. Контрибутция маржини ҳисобидан доимий харажатлар қоплангандан сўнг эса фойда аниқланади. Ушбу мавзуда биз контрибутция ёндашуви ҳамда absorption costing тизимларини солиштириш асосида маълум хулосаларни қилишга ҳаракат қиламиз.
Маҳсулот таннархини аниқлаш ва ҳисоботини тузишда умумқабул қилинган усулларидан бири бу Absorption costing ёки харажатларни тўлиқ тақсимлаш тизимидир.
Absorption costing орқали таннарх калькуляцияси деб, барча ишлаб чиқариш харажатларини ўз ичига олган, яъни доимий устама ишлаб чиқариш харажатларни ҳам қамраб олган таннархни калькуляция қилиш тизимига айтилади. Бу тизимда маҳсулот таннархи – тўғридан-тўғри ва билвосита ҳамда доимий ва ўзгарувчан харажатлар ўз ифодасини топади. Ялпи даромад эса бу реализация ҳажми билан тўлиқ ишлаб чиқариш таннархи ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади.Ушбу тизим компаниялар томонидан ташқи молиявий ҳисоботлар учун маҳсулот таннархи тўғрисида маълумотларни тайёрлашда қўлланилади
Absorption costing дан фарқли ўлароқ таннархнинг контрибутция ёндашувида маҳсулот таннархига фақат ўзгарувчан харажатлар олиб борилади. Натижада контрибутция маржини (маржинал даромад), яъни даромад ҳажми билан барча ўзгарувчан харажатларнинг фарқи ҳисобланади. Контрибутция маржинидан доимий харажатлар чигирилгандан сўнг маҳсулотнинг аниқ сегменти бўйича корхона фойдаси юзага келади. Маржинал даромад калькуляциянинг контрибутция ёндашуви тизимида қўлланилади.
Doimiy xarajat – ishlab chiqarish hajmiga ta’sir etmaydigan, u o’zgarganda ham miqdorini o’zgartirmaydigan xarajatlar.
O’zgaruvchan xarajatlar – ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi bilan bevosita o’zgaradigan va ishlab chiqarish hajmi ta’sir etadigan xarajatlar.
Marjinal daromad – “direct-costing” tizimida ishlab chiqarilgan mahsulot va buyumning tannarxini hisoblash usulini qo’llashda ushbu mahsulotni sotishdan olingan daromadning summasidan o’zgaruvchan xarajatlarni qo’shgan holda hisoblangan mahsulotning tannarxi chegirilgandan keyin qolgan summa.

3. 
   Asosiy smetaga ta’rif berish. Budjetni (smetani) rejalashtirish.