27 mavzu. Xozirg’i zamon iqtisodiy ta’limotlarining’ asosiy yo’nalishlari

---

27 – mavzu. Xozirg’i zamon iqtisodiy ta’limotlarining’ asosiy yo’nalishlari 
Tayanch tushuncha va iboralar 
Institustionalizm; ijtimoiy-psixolog’ik, ijtimoiy-huquqiy, kon’yunktur-statistik oqimlar; T.Veblen; «Veblen 
effekti»; R.Kommons; huquq institutlari; monopoliyag’a qarshi choralar; ma’muriy kapitalizm; 
U.Mitchell; stiklik rivojlanish; prog’noz. 
Nomukammal raqobat; E.Chemberlin; monopoliya; mahsulot differenstiastiyasi; tovarning’ alohida, 
individual xususiyatlari; tovar sifati va reklama; baholanmaydig’an omillar; quvvatlar ortiqchalig’i 
fenomeni; J.Robinson; monopoliyag’a munosabat; monopsoniya, haridor monopoliyasi; «samaradorlik 
yoki adolat». 
Neoliberalizm; davlat roli; «sport sud’yasi»; «Lippman kollokviumi»; ijtimoiy bozor xo’jalig’i; Rebke, 
Ryustov, Oyken, Edhard; ordoliberalizm; «rasmiylashg’an jamiyat»; iqtisodiy tizim tiplari; monetarizm; 
Fillips eg’ri chiziG’’i; Fridman; «ishsizlik tabiiy normasi» 
Asosiy savollar 
Hozirg’i zamon iqtisodiy ta’limotlari shakllanishi va rivojlanishining’ asosiy xususiyatlari 
Institustionalizm yo’nalishi 
Nomukammal bozor ta’limotlari 
Monetarizm va neoliberalizm evolyustiyasi 
HOZIRG’I ZAMON IQTISODIY TA’LIMOTLARI ShAKLLANIShI VA RIVOJLANIShINING’ ASOSIY XUSUSIYaTLARI 
Birinchi navbatda «hozirg’i zamon» tushunchasig’a aniqlik kiritish kerak. Ba’zi iqtisodchilarning’ fikricha, 
XIX asr oxirlarida vujudg’a kelg’an iqtisodiy G’’oya, ta’limot va konstepstiyalar hozirg’i zamonniki deb tan 
olinadi. 
Bu izohda mantiq bor, albatta, chunki o’sha davrda yuzag’a kelg’an iqtisodiy G’’oyalar keying’i iqtisodiy 
qarashlar uchun tayanch, asos rolini o’ynaydi. Ammo bu izohning’ cheklang’anlig’ini ham aytish kerak, 
neg’aki XX asrning’ o’rtalari, ayniqsa ikkinchi Jahon urushidan keyin iqtisodiy ta’limotlar bir qancha yang’i 
qarash, G’’oya, konstepstiya va nazariyalar bilan boyidi, ularni ham albatta «hozirg’i zamon» iqtisodiy 
G’’oyalarig’a kiritish tabiiydir, ammo ularning’ evolyustiyasi ro’y berg’an. 
Shu erda shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, iqtisodiy ta’limotlarning’ paydo bo’lishi, shakllanishi va 
rivoji doimo tarixan dialektik ravishda ro’y bermoqda. Tarixning’ g’uvohlik berishicha, ma’lum davrda 
yuzag’a kelg’an u yoki bu ta’limot vaqt va sharoit taqozosi bilan doim evolyustiyada, rivojlanishda 
bo’ladi. 
XX asrning’ 50-60- yillari, ayniqsa keying’i paytlarda jahondag’i bir qancha avvaldan rivojlang’an 
mamlakatlar (AQSh, Buyuk Britaniya, G’FR, Franstiya, Italiya, Kanada va boshqa Evropa Ittifoqi 
davlatlari...) qatorig’a yang’i-yang’i davlatlar kelib qo’shilmoqda, ayniqsa Yaponiya, Turkiya va yang’i 
industrial mamlakatlar (YaIM) «to’rt ajdaho»: Koreya Respublikasi, Tayvan, Sing’apur va G’onkong’ 
(Syang’an) hamda shular rivojig’a yaqinlashayotg’an Malayziya, Filippin, Tailand kabi davlatlar soni ortib 
bormoqda. 
Ilg’arilari dam-badam bo’lib turadig’an inqirozlar soni va ko’lami keskin kamaydi. Ammo yo’qolg’an 
emas, bu nisbiyyutuqlar bir tomondan ilmiy texnika inqilobi natijalaridan omilkorlik bilan 
foydalanilg’anlig’i va ikkinchidan aholi ijtimoiy talablarini to’laroq qondirish bilan boG’’liq bo’lg’an 
ta’limotlar qo’llanilayotg’anlig’idir, oqibatda ko’pchilik mamlakatlarda iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlik 
hukm surmoqda. Ammo kapitalizm yo’lini tanlab olg’an, bozor iqtisodiyotidan foydalanayotg’an yuzlab 
qoloq davlatlar borlig’ini ham inkor etish mumkin emas. Demak, iqtisodiy rivojlanishning’ yana boshqa 
omillari ham bo’lsa kerakki (iqtisodiy konstepstiya, siyosat...), ulardan samarali foydalanayotg’an 
davlatlar (ularning’ soni 20-25 ta) jahon iqtisodiyotida yutuqlarg’a erishmoqdalar. Shu tajribani 
o’rg’anish va amaliyotda foydalanish hayotiy zaruriyatg’a aylandi. 
Ko’rinib turibdiki, hozirg’i zamon iqtisodiy ta’limotlari tobora chuqurlashib, nazariy masalalar hayot bilan 
chambarchas boG’’liq bo’lib bormoqda. 
Biz yuqorida keltirg’an iqtisodiy ta’limotlar doimo rivojlanishda bo’lib, ularning’ hech biri sof holda biror 
bir mamlakatda qo’llanilmaydi. Amaliyotda bu mavjud iqtisodiy ta’limotlar, ularning’ turli oqimlari, 
maktablarning’ qorishmalari qo’llaniladi. 

---

Hozirg’i zamon iqtisodiy ta’limotlarining’ asosan uch yo’nalishini ajratish mumkin: 
1. Neoklassik (yang’i klassik). 
2. Ijtimoiy-institustional. 
3. Keynschilik. 
Klassik (mumtoz) maktab iqtisodchilari allaqachonlar (XVIII asrda) davlat xususiy tadbirkorlar kirisha 
olmaydig’an yoki kirishni xoxlamaydig’an ayrim tavarlarni ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatishni 
(masalan, milliy mudofaa sohasig’a taalluqli) uning’ o’zi zimmasig’a olish kerak deg’an fikrg’a rozi 
bo’lg’anlar. Lekin shu bilan birg’a ular bunday ishtirok juda kam darajada bo’lishi kerak deb, hisoblar 
edilar.. 
Neoklassik iqtisodiyot to’g’risida fikr yuritib XX asrning’ 70-yillari iqtisodiy qarashlarda ikki yo’nalish 
paydo bo’lg’anlig’i qayd etiladi: 1) Keyns va keynschilik; 2) Marks G’’oyalari. Ayniqsa neoklassik 
yo’nalishda matematik usullarning’ keng’ qo’llanilishi, talab, foydalilik, umumiy iqtisodiy muvozanat 
masalalarining’ yang’icha tahlili yanada ilmiyroq bo’lib qoldi. A.Marshall, J.B.Klark, U.Jevons, L.Valras, 
V.Paretto tadqiqotlarida matematik elementlar «iqtisodiy tahlilning’ nozik metodlari» g’a olib keldi. 
J.M.Keynsning’ tadqiqoti yuqori baholanadi, «Sey qonuni» g’a ehtiyoj qolmadi, deb yozadi P.Samuelson. 
Keyns va Keynschilar ta’sirida «aralash iqtisodiyot» yaxshi faoliyat ko’rsata boshlag’anlig’i ta’kidlanadi. 2- 
jahon urushidan so’ng’ ishlab chiqarish nihoyatda tez o’sg’anlig’i, aholi turmush darajasi oshg’anlig’i 
ta’kidlanadi. 
Ammo, deb ta’kidlaydi olim, hali bizni to’la bandlik va mo’’tadil baholar o’rtasida tanlash imkoniyatidan 
xalos qila oladig’an yag’ona mukammal iqtisodiy siyosat modeli yaratilmadi. 
2. INSTITUTSIONALIZM YO’NALIShI 
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida olamda bo’lib o’tg’an aniq ijtimoiy-iqtisodiy o’zg’arishlar tufayli 
jahondag’i mamlakatlarning’ salohiyoti keskin o’zg’ardi, ilg’ari ilG’’or bo’lg’an davlatlar 2-o’rinlarg’a 
(Ang’liya, Franstiya), nisbatan qoloq bo’lg’an davlatlar esa 1-o’rinlarg’a chiqib olishdi (AQSh, 
G’ermaniya). Xuddi shu davrda etakchi mamlakatlarda erkin raqobatg’a asoslang’an iqtisodiyotdan 
ko’pincha monopolistik (mono-bir) iqtisodiyotg’a o’tish kuchaydi. Monopoliya kuchayishi monopol foyda 
olishg’a imkon yaratdi va iqtisodiy rivojlanishg’a salbiy ta’sir qila boshladi. Shu sababli antimonopol 
choralar qo’llash G’’oyasi ilg’ari surildi, bu birinchi AQShda ro’y berdi. Keyinchalik (va hozirda) barcha 
davlatlar bunday chorani qo’llaydilar. 
Antitrest siyosati yo’li bilan iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning’ turlicha metod (usul)lari Qullanila 
boshlandi. Ana shu usullarning’ nazariy asoslari yuzag’a keldi va hozirda ham mavjud. 
Iqtisodiy ta’limotlardag’i institustionalizm yo’nalishi AQShda XX asrning’ 20-30 yillarida keng’ tarqaldi, 
ammo u ancha oldin, XIX asrning’ ohirlarida vujudg’a kelg’an (T.Veblennning’ 1899y. chiqqan «Bekorchi 
sinflar nazariyasi» asari bilan boG’’liq). Bu yo’nalish nomi lotincha «instituto» - urf-odat, ko’rsatma, 
muassasa so’zidan oling’an va kapitalizmning’ imperializm bosqichig’a o’tishi bilan boG’’liq ravishda ro’y 
berdi (sanoat va moliya monopoliyalari, korxonalarning’ yiriklashuvi va boshqalar), chunki bu davr 
rivojlanishi erkin raqobatg’a asoslang’an avvalg’i davr ta’limotlari bilan izohlash mumkin bo’lmay qoldi. 
Institustionalizm ma’lum ma’noda neoklassik yo’nalishg’a muholifdir. 
Bunday xilma-xillik tufayli ijtimoiy-institustional yo’nalish ichida turli oqim va maktablar vujudg’a keldi. 
Institustionalizmdag’i ana shunday uchta asosiy: 
1. Ijtimoiy-psixolog’ik; 
2. Ijtimoiy-huquqiy; 
3. Empirik yoki kon’yunktur-statistik oqimni ajratish mumkin. Lekin, shu bilan birg’a, barcha yo’nalishlar 
uchun xos bo’lg’an umumiylik ham mavjud. Ularning’ barchasi ozmi-ko’pmi burjua jamiyatini 
ahloqiypsixolog’ik jihatdan tanqid ostig’a oladilar, iqtisodiyot fanida reformistik yo’lni oqlaydilar va bu 
oqim 
olimlari burjua jamiyatini mutloq maqtashdan chetlang’andirlar. 
Bu yo’nalish G’’oyalarig’a baho berib, G’’arb iqtisodchilari institustionalizmni «Formalizmg’a qarshi 
G’’alayon» deb qaramoqdalar, uni klassik iqtisodiy maktabg’a qarama-qarshi qo’ymoqdalar. Bu 
yo’nalishning’ paydo bo’lishi va avvalg’ilaridan farq qilishi vaqt va sharoit taqozosi tufaylidir, chunki 

---

kapitalizm avvalg’i davrdag’idan keskin o’zg’ardi, davlat va jamoat tashkilotlari, ayniqsa, kasaba 
uyushmalarining’ roli ortib ketdi. Ularni hisobg’a olmaslikning’ iloji yo’q edi. 
Ikkinchi tomondan bu yo’nalishning’ «norozilik qayfiyati» «eng’ yuqori naf nazariyasi»g’a ham qarshi 
qaratilg’an edi. Ag’ar bu nazariya mikroiqtisodiy tahlil bilan shuG’’ullansa, institustionalizm 
makroiqtisodiy tahlilni amalg’a oshiradi. «Yuqori naf» vakillari jamiyat asosiy iqtisodiy sub’ekti sifatida 
Robinzon (alohida individ)ni tanlashsa, institustionalizm mafkurachilari kollektiv - jamoa 
«psixolog’iyasi»ni birinchi o’ring’a qo’yadilar. Ular «yuqori naf» nazariyasig’a qarshi chiqib, jamiyatning’ 
stixiyali rivoji o’rnig’a ishlab chiqarishni boshqarishda ijtimoiy tadbirlar qo’llashni afzal ko’rdilar. 
Boshqa maktablardan farqli ravishda, institustionalizm iqtisodiy hayotning’ ba’zi ijtimoiy tomonlarini 
tanqidiy o’rg’anishni asos qilib oldi, ammo davlat monopolistik kapitalizmi tizimini qo’llab-quvvatladi. 
Ularning’ G’’oyalarida «Ijtimoiy nazorat»ni himoya qilish orqali yang’i sharoitda iqtisodiyotni tartiblashni 
tashkil etishni lozim deb ko’rsatiladi. Ayniqsa bu sharoitda huquqiy masalalarni rivojlantirish muammosi 
dolzarb qilib qo’yildi. Ular «erkin sohibkorlik» va marjinalizmg’a qarshi chiqib, iqtisodiyotda avtomatik 
barqarorlik mexanizmi borlig’ini inkor etdilar va iqtisodiy jarayonlarni miqdoriy tahlil qilishning’ 
tarafdorlari edilar. Keynsdan ancha avvalroq ular davlat iqtisodiyotg’a faol aralashishi kerak, deg’an fikrni 
ilg’ari surdilar. 
J.K.G’elbreyt asarlarida bu fikrlar to’laroq ifodasini topg’an. Unda ikkala tizimda ro’y berayotg’an 
umumiy o’zg’arishlar qayd etiladi (rejalashtirishdan foydalanish, davlat va korporastiya o’rtasidag’i 
farqlarning’ yo’qolib borishi, tashqi muhitni o’rg’anish, fan va ta’limning’ mehnat taqsimoti o’sishida 
asosiy omil ekanlig’i va boshqalar). Asta-sekin kapitalizmning’ «yomon» tomonlari sostializmning’ 
«yaxshi» xususiyatlari bilan chirmashib ketishi keraklig’i aytiladi, «kapitalizm transformastiyasi» ro’y 
berishi bashorat qilinadi. 
J.K.G’elbreytning’ asosiy asarlari quyidag’ilardir: «Mo’l-qo’lchilik jamiyati» (1958), «Yang’i industrial 
jamiyat» (1967), «Iqtisodiy nazariyalar va jamiyat maqsadlari» (1973), «Pullar» (1975), «Ishonchsizlik 
asri» (1977). Bundan tashqari olimning’ ko’pg’ina maqola va intervyulari ham bor. 
Superindustrial jamiyat to’G’’risidag’i G’’oyalar amerikalik fo’turolog’ Tofflerning’ «Uchinchi to’lqin» 
kitobida bayon etiladi. Unda «yang’i stivilizastiya» davri vujudg’a keladi, deyilg’an. 
3. NOMUKAMMAL BOZOR TA’LIMOTLARI 
XX asr boshlarida erkin (mukammal) raqobatg’a asoslang’a iqtisodiyot tobora monopollashib bordi, bu 
ayniqsa Evropa va AQShda yaqqol ko’zg’a tashlandi. Iqtisodiy liberializm prinstiplari (erkin 
savdofritredolik, davlatning’ iqtisodg’a aralashmaslig’i va b.) real hayot talablarig’a javob bermay qo’ydi. 
Monopollashuvning’ yorqin oqibati sifatida 1929-1933 yillardag’i jahon iqtisodiy inqirozining’ keltirish 
mumkin. 
Deyarli yuz yil davomida J.B.Seyning’ «bozorlar qonuni» hamma erda tan oling’an va ung’a suyanib ish 
yuritilg’an bo’lsa, bu davrda uning’ ahamiyati pasayib bordi. Nomukammal raqobat avval 
institutstionalizm, keyin neoklasiklar tomonidan tadqiqot ob’ekkti qilib olindi. 
Joan Vayolet Robinson (1903-1983) Kembrij universitetini bitirg’an va A.Marshall maktabining’ taniqli 
vakili va davomchisidir. 1965-1971 yillar shu universitetda professor lovozimida dars berg’an. Uning’ 
dastlabki asari «Nomukammal raqobatning’ iqtisodiy nazariyasi» 1933 yili, ya’ni muallif 30 yoshlig’ida 
yozilg’an va ung’a mashhurlik keltirdi. Asardag’i bosh G’’oya monopoliyalar faoliyatida bozorlar jihatini 
aniqlashdir. Bu sharoitdag’i raqobat iqtisodiyotdag’i muvozanatni bo’zadi va nomukammaldir 
(Chemberlinda-monopolistik). Dastlabki vazifa: o’z mahsulotig’a eg’a bo’lg’an ishlab 
chiqaruvchimonopolistik baholar belg’ilanishining’ mexanizmini aniqlash. 
Asardag’i asosiy G’’oyalar quyidag’ilardan iborat. 
Tadbirkorlar nomukammal raqobat sharoitig’a nisbatan mukammal (sof) raqobat sharoitda ishlab 
chiqarishni monpollashtirishdan kamroq manfaatdor bo’ladilar. Chunki nomukammal raqobat sharoitida 
ayrim firmalar optimal ko’rsatg’ichlarg’a erisha olmaydilar, samarasiz (kam samara bilan) faoliyat 
ko’rsatadilar, shu sababli monopolist mahsulot chiqarishni cheklash bilan o’z mahsuloti narxini oshirish 
imkoniyatig’ag’ina eg’a bo’lmasdan, balki sohadag’i ishlab chiqarishni tashkil etishni mukammallashtirish 
yo’li bilan ishlab chiqarish harajatlarini pasaytirishi mumkin. 

---

4. MONETARIZM VA NEOLIBERALIZM EVOLYuSIYaSI 
Neoliberalizm keynschilik bilan deyarli bir vaqtda paydo bo’ldi va XX asrning’ 30- yillarida iqtisodiyotni 
davlat tomonidan tartibg’a solishning’ mustaqil qarashlar majmuasidan iborat. Ilmiy nazariya va amaliy 
hayotda neoliberal iqtisodiy jarayonlarg’a davlatning’ ma’lum darajada aralashuvi tufayli cheklanmag’an 
erkin raqobat G’’oyasining’ ustuvorlig’ig’a asoslanadi. Ag’ar keynschilik iqtisodiyotda davlatning’ faol 
aralashuvini boshidanoq zarur deb qarasa, neoliberalizm davlatning’ nisbatan passiv tartibg’a solishini 
qo’llaydi. Keynschilik modellarida iqtisodiyotning’ turli sohalarini investistiyalash, hukumat buyutma va 
haridlari hajmini keng’aytirish, soliq siyosatini kuchaytirish bo’yicha davlat chora- tadbirlari majmuasig’a 
ustuvorlik beriladi. Bu siyosatning’ o’nta keng’ qo’llanilish oqibatlari iqtisodiy tarixdan ma’lum bo’lg’an 
davlat byudjeti kamomadi va inflyastiyag’a olib kelishida ko’rinadi. 
Neoliberalistlar iqtisodiyotni liberallashtirishni, erkin baho shakllanish prinstiplaridan foydalanishni, 
iqtisodiyotda xususiy mulk va nodavlat to’zilmalarining’ etakchi bo’lishini qo’llaydilar. Davlatning’ 
iqtisodiyotni boshqarishdag’i rolini esa «tung’g’i qorovul» yoki «sport sudyasi» qabilida bo’lishi ko’zda 
tutiladi. Bu yo’nalishning’ yirik vakili L.Erhard fytg’anidek «Raqobat mumkin bo’lg’an hamma erda, 
tartibg’a solish - zarur bo’lg’an erda» amalg’a oshuvi kerak. Davlatning’ iqtisodiyotdag’i ishtiroki 
cheklang’an bo’lib, tadbirkorlarning’ erkin va mo’’tadil faoliyati iqtisodiyotdag’i muvozanatni 
saqlashning’ asosiy sharti sifatida qaraladi. 
Iqtisodiy liberalizm oqimining’ XX asrdag’i asosiy namoyandasi asli Avstriyadan chiqqan amerikalik 
Lyudvig’ fon Mizes (1881-1973) va uning’ eng’ sodiq shog’irdi Fridrix Xayek (1899-1992)lardir. Ularning’ 
maktabi Avstriya maktabi deb ham ataladi. Mizesning’ fikricha, markazlashg’an boshqaruvg’a 
asoslang’an sostialistik xo’jalik va hukumat tomonidan tartibg’a solinadig’an bozor o’zoq vaqt yashashi 
mumkin emas, chunki narx-navo talab va taklifni aks ettirmaydi. Uning’cha, sostializmning’ «tartibg’a 
solinadig’an iqtisodiyot»i rejalarni o’zboshimchalik bilan to’zadig’an tashkilotchilarning’ qulig’a aylanadi, 
rejalang’an tartibsizlik ro’y beradi. Yag’ona oqil siyosat - bu liberalizmdir. Mehnat taqsimoti, xususiy 
mulk va erkin almashuv stivilizastiyaning’ mutlaq asoslari hisoblanadi. Mizesning’ asosiy asarlari 
quyidag’ilar: «Liberalizm», «Insoniy harakat: iqtisodiyot to’G’’risidag’i traktat», «Iqtisodiy fan asoslari: 
metodolog’iya ocherklari» va boshqalar. 
Ing’liz iqtisodchisi Fridrix fon Xayek asli nemis bo’lib, asosiy faoliyatini Ang’liyada ko’rsatg’an. U 1974 
yilda iqtisodiyot bo’yicha Nobel mukofoti laureati bo’lg’an. U o’zining’ «Qullik sari yo’l» asarida har 
qanday iqtisodiy erkinlikdan va bozor baholaridan voz kechish diktaturag’a, ya’ni yakkahoqimlikka, 
iqtisodiy qullikka olib borishini isbotlaydi, xo’jalikda bozor tizimining’ «aralash» va «buyruqbozlik» 
iqtisodiyotidan ustunlig’ini ko’rsatib beradi, kapitalni abadiy kateg’oriya deb e’lon qiladi, kapitalizm 
davrida ekspluatastiya mavjudlig’ini inkor etadi, davlat iqtisodiyotining’ sostialistik G’’oyalari to’la 
tushkunlikka mahkumlig’i va o’z tabiatig’a ko’ra halokatli ekanlig’ini ta’kidlaydi. 
28-Mavzu. Jon Meynard Keyns ta’limoti va keynschilik 
Tayanch tushuncha va iboralar 
Keyns; davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi; «Umumiy nazariya...», aralash iqtisodiyot; psixolog’ik 
qonun; bandlik, milliy daromad, investistiya; foiz, likvidlik; multiplikator; keynschilik; AQShdag’i 
keynschilik; akselerator; Franstiya keynschilari; indikativ rejalashtirish. 
Asosiy savollar 
Keyns ta’limoti vujudg’a kelishida boshqa ta’limotlarning’ o’rni 
Keyns iqtisodiy ta’limotining’ xususiyatlari 
Keynschilik va neokeynschilik 
Keyns ta’limotining’ hozirg’i davrdag’i ahamiyati 
1. KEYNS TA’LIMOTI VUJUDG’A KELIShIDA BOShQA TA’LIMOTLARNING’ O’RNI 
1929-1933 yillardag’i jahon iqtisodiy inqirozi sanoat jihatidan rivojlang’an va past rivojlang’an 
mamlakatlarg’a katta zarba berdi. Avvalg’i (klassik, neklassik) ta’limotlar tadqiqotida mikroiqtisodiy tahlil 
(alohida korxona) asosiy o’rinni eg’allag’an bo’lsa, inqiroz katta ishsizlik sharoitida boshqacha, 
makroiqtisodiy tahlil (davlat, jahon) g’a zarurat tuG’’ulg’an edi. Fanning’ bu sohasida hozirg’i davrning’ 
taniqli iqtisodchisi J.M.Keyns muhim kashfiyotni yaratdi. 

---

XX asrning’ birinchi yarmida iqtisodiy inqirozlarning’ damba-dam takrorlanishi tufayli ko’pg’ina 
«kapitalizmni tartibg’a solishg’a» oid iqtisodiy G’’oyalar soni ko’paydi. Ana shunday yo’nalishning’ yorqin 
tarafdori bo’lib ing’liz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns (1884-1946) shuhrat qozondi. Iqtisodchi, davlat 
arbobi bo’lg’an Keyns Iton va Kembridj universitetlarida iqtisodiyot va matematikadan ta’lim oldi, 
A.Marshall qo’lida o’qidi (1902-1906, 1909-1915 yillarda o’qituvchilik qildi, 1920 yildan Kembridj 
universitetida professor, 1913-46 yillarda iqtisodiy jurnal muharriri bo’lib ishladi. 1909 yil «Indeks 
uslubi» iqtisodiy maqolasi, 1913 yilda uning’ birinchi asari - «Pul muomalasi va Hindiston moliyasi» kitobi 
chop etildi. 1919 yilda «Versal tinchlik shartnomasining’ iqtisodiy oqibatlari» nashr etilishi bilan u 
iqtisodchi sifatida ko’pchilikka tanildi. Bu asarida u shartnomag’a nisbatan bir qancha tanqidiy fikrlar 
bildirg’an edi. Keyns 20-30 yillarda iqtisodiyotg’a oid bir nechta kitoblar yozdi («Ehtimollik to’G’’risidag’i 
risola» (1921), «Pul islohoti to’G’’risida risola» (1923), «Mister Cherchelning’ iqtisodiy oqibatlari» (1925), 
«Erkin tadbirkorlikning’ intihosi» (1926), «Pul to’G’’risidag’i risola» (1930) va boshqalar), ammo ung’a 
mashhurlik keltirg’an bosh asari - «Ish bilan bandlik, foiz va pulning’ umumiy nazariyasi» (1936) kitobidir. 
1940 yilda «Urush harajatlarini qanday qoplash mumkin» deg’an kitobi ham nashr etildi. Bu asarlardag’i 
bosh masala kapitalizmni oqlash, uning’ inqirozlarsiz rivojini ta’minlashning’ abadiylig’ini isbotlashg’a 
o’rinishdir. Uning’ yaratg’an nazariyasi iqtisodiyot ta’limotlari tarixida alohida o’rin eg’allaydi va bu 
o’zig’a xos inqilob bo’lib, hozirg’i davrda ham ahamiyatlidir. Keyns asosiy asarining’ boshidayoq klassik 
maktabg’a qarshi ekanlig’ini bayon etdi. 
Keyns ta’limotining’ asosiy va yang’i G’’oya shuki, bozor iqtisodiy munosabatlari tizimi mukammal va 
o’zo’zini avtomatik ravishda tartibg’a sola olmaydi. Shu sababli maksimal darajada bandlikni va iqtisodiy 
o’sishni faqat davlatning’ iqtisodiyotg’a faol aralashuvi ta’minlay oladi. Bu ish davridag’i amaliy 
iqtisodiyotdag’i konkret ahvol bilan chambarchas boG’’liq edi. Etakchi olimlarning’ ta’kidlashicha (J.K. 
G’elbreyt, M.Blaug’), firmalar, monopoliya va olig’opoliyalar faoliyatidag’i teng’sizlik nisbatan kichik 
doiradag’i odamlarning’ faoliyati bilan boG’’liq, bu teng’sizlik prinstipida davlatning’ aralashuvi bilan 
to’zatilishi mumkin edi. 
2. KEYNS IQTISODIY TA’LIMOTINING’ XUSUSIYaTLARI 
Kapitalizmning’ bosh illatlari bu ishsizlik va inqirozlardir, Keyns bularning’ sabablarini sohibkorlar 
psixolog’iyasidan topishg’a intiladi. Inqirozlar kapitalistning’ qayfiyatig’a qarab ro’y beradi, ya’ni 
optimizmdan pessimizmg’a o’tg’anda bo’ladi. Asosiy e’tibor «iste’molg’a moyillik» va «jamG’’arishg’a 
moyillik»ka qaratiladi. 
Keynsning’ umumiy bandlik nazariyasi quyidag’ilarg’a asoslanadi: Ish bilan bandlik ortishi tufayli milliy 
daromad va, demak, iste’mol ortadi, ammo iste’mol daromadg’a nisbatan sekinroq ortadi, chunki 
daromad ortishi bilan «jamG’’arishg’a intilish» kuchayadi. Uning’cha, asosiy psixolog’ik qonun shundan 
iboratki, odamlar odatda daromadlar ortishi bilan iste’molni ham o’stiradi, ammo bu o’sish daromadlar 
darajasida bo’lmaydi. Oqibatda daromadlar o’sishi bilan jamG’’arish ortadi va iste’mol nisbati kamayib 
boradi. Oxirida esa «samarali talab» kamayadi, talab shunday yo’l bilan ishlab chiqarish hajmlarig’a va 
bandlik darajasig’a ta’sir etadi. 
Iste’mol talabining’ etarlicha o’smaslig’i yang’i investistiyalarg’a harajatlarning’ oshuvi yo’li bilan 
qoplanishi, ya’ni ishlab chiqarish iste’molining’ ishlab chiqarish vositalarig’a qarab oshuvi yo’li bilan 
qoplanishi mumkin. Shu sababli investistiyalarning’ umumiy hajmi bandlik hajmini belg’ilashda hal 
qiluvchi rolni o’ynaydi. Keynsning’ fikri bo’yicha investistiyalar hajmi investistiyalarg’a bo’lg’an intilishg’a 
boG’’liq. 
Keyns ochg’an «asosiy psixolog’ik qonun» uning’cha istalg’an jamiyat uchun qo’llanilishi mumkin va 
iste’mol talabining’ kamomadi asriy tendenstiyag’a eg’a hamda barcha uchun yag’ona iste’mol qonuni 
mavjuddir. 
«Kapitalning’ eng’ yuqori samaradorlig’i», qo’shimcha kapital birlig’i tomonidan vujudg’a keltiriladig’an 
bo’lajak foydaning’ shu birlikka ketg’an ishlab chiqarish chiqimlarig’a nisbatidir. Keynsning’ fikricha 
daromad, foyda keltiradig’an narsalar kapital hisoblanadi (boshqa omillarda ham shunday). 
Keyns foizg’a alohida e’tibor beradi, uni pul qarzi uchun berilg’an haq deb hisoblaydi. Foiz uning’cha 
muomaladag’i pul miqdorig’a va «likvidlilik afzallig’i»g’a boG’’liq (likvidlilik - pulg’a tez aylana olish, 

---

qadrlilik demakdir). Uning’ miqdori «likvidlilik afzallig’i»g’a to’G’’ri va muomaladag’i pul miqdorig’a 
teskari proporstionaldir. 
Keynsning’ fikricha, foiz normasi ma’lum davrg’a likvidlilikdan, ya’ni boylikning’ likvid, pul shaklidan voz 
kechish hisobig’a beriladig’an mukofotdir. Boylikning’ pul shakli eng’ harakatchan va qulaydir, shu 
sababli kapitalist doim o’z boylig’ini pul shaklida saqlashg’a va undan ajralmaslikka intiladi. Mana shu 
niyat, mana shu ishtiyoq Keyns tomonidan «likvidlilik afzallig’i» deb ataladi. Bu kapitalist likvid shaklda 
saqlamoqchi bo’lg’an resurslarning’ miqdori bilan o’lchanadi. 
3. KEYNSChILIK VA NEOKEYNSChILIK 
J.M.Keyns G’’oyalari uning’ izdoshlari tomonidan .davom ettirildi va uch oqimg’a ajraldi, biz oqimlarni 
keynschilik deb ataymiz. 
Keyns ta’limoti ayniqsa AQShda katta shuhrat qozondi. G’arvard universiteti professorlari E.Xansen 
(1887-1975), S.Harris, J.M.Klarklarning’ asarlarida bu G’’oyalar rivojlantirildi va dastlab yang’i keynschilik, 
keyinroq esa ortodoksal keynschilik deb ataldi. Keyns qoidalari asosan to’liq qabul qilindi, ammo 
masalan, Xansen tomonidan stag’nastiya nazariyasi bilan to’ldirildi. 
Xansenning’ fikricha, kapitalizm qiyinchiliklari uning’ ichki qarama-qarshiliklaridan emas, balki «tashqi 
impulslar»ning’ susayg’anlig’i tufaylidir. Davlat harajatlarini o’stirish uchun soliqlarni oshirish taklif 
etiladi, ularning’ fikricha ish haqining’ 25-30 foizi emas, balki 60 foizini soliq sifatida olish, shuning’dek 
«me’yordag’i inflyastiya» ham taklif etiladi. 
E.Xansen, J.M.Klark va boshqalar multiplikator konstepstiyasini to’ldirdilar. Multiplikatorlar ta’siri 
keying’i qator davrlarda ham bo’ladi, ya’ni uni uzluksiz jarayon deb qaradilar. 
Yang’i keynschilar samarali talabdan ham yuqori keskin o’sishni tushuntirishg’a harakat qiladilar. Ular 
multiplikator prinstipini akselerastiya prinstipi bilan to’ldirdilar. Bu prinstipg’a ko’ra, aniq-tiniq 
sharoitlarda daromadlar o’sishi investistiyalar o’sishig’a olib kelishini ko’rsatuvchi koeffistent 
(multiplikator tushunchasig’a teskari). Multiplikator prinstipig’a ko’ra investistiyaning’ qanday ishlatilishi 
juda muhim ahamiyatg’a eg’a emas, u ish bilan bandlikni ta’minlab, daromadni oshirishi kerak. Yang’i 
keynschilar esa investistiyaning’ qanday ishlatilishig’a katta e’tibor berib, industrlashg’an investistiya 
tushunchasini kiritdilar. Akselerator investistiya o’sishining’ daromad o’sishig’a, ya’ni investistiyadan 
keying’i va undan olding’i daromadlarning’ farqlari nisbati bilan aniqlanadi. 
Yang’i prinstipning’ mohiyati shundaki, ba’zi bir asbob-uskuna, mashina va mexanizmlar ishlab chiqarish 
uchun nisbatan o’zoq vaqt talab etiladi, shu muddatni ko’tish mazkur mashinalar ishlab chiqarishni 
keng’aytirishg’a psixolog’ik (ruhiy) ta’sir etadi, bu esa real talabdan ortiq bo’ladi va investistiyag’a talab 
ham ortadi. 
Multiplikator va akselerator G’’oyalarig’a asoslanib iqtisodiyotning’ uzluksiz o’sish sxemasi ishlab chiqildi, 
uning’ asosida davlat kapital qo’yilmalari yotadi. Davlat byudjeti kapitalistik iqtisodiyotda tartibg’a 
solinadig’an bosh mexanizm hisoblanadi. 
Soliqlar iqtisodiyot o’sg’anda oshadi va inqirozlar davrida kamayadi. Davlat to’lovlari esa aksincha, 
inqiroz davrida oshadi va o’sish davrida kamayadi. Shu yo’l bilan Xansenning’ fikricha samarali talab 
hajmi me’yorlashadi. Bunda xususiy kapital qo’yilmalarini tartibg’a solish va davlat harajatlarini 
sharoitg’a qarab o’zg’artirish cheg’aralari ham belg’ilanadi. O’sish davrida davlat harajatlarini cheklash, 
inqirozlar davrida uni oshirish va shu yo’l bilan xususiy harajatlarni kompensastiyalash taklif etiladi, 
harbiy iqtisod maqtaladi, uni kon’yunkturani me’yorlashning’ eng’ yaxshi vositasi deb qaraladi (AQShda 
harbiy harajatlar doim yuqori bo’lishig’a e’tibor bering’). 
4.KEYNS TA’LIMOTINING’ HOZIRG’I DAVRDAG’I AHAMIYaTI 
50-yillarda keynschilik G’’oyalari rivojlantirilib, yang’i G’’oyalar ilg’ar surildi. Ularning’ asosiy mohiyati 
iqtisodiy o’sish sur’atlari doimlig’ini ta’minlovchi mexanizmlarni aniqlash va isbotlashdan iboratdir. 
Oqibatda «mulstipirikator-akselerator» sistemasini hisoblashg’a asoslang’an va o’zig’a xos 
keynschilikning’ o’sish nazariyalari, jamG’’arish va iste’mol o’rtasidag’i o’zoro boG’’lanish 
harakteristikalaridan foydalanib iqtisodiy dinamikani modellashtirish yuzag’a keldi. 
Yuqorida tilg’a oling’an iqtisodiy o’sish nazariyalarining’ asosiy namoyondalari Massachuset texnolog’iya 
instituti professor Evsey Domar (1914) va Oksford universiteti professori Robert Harrod (1890-1978) 

---

hisoblanadi. Ularning’ nazariyasi (modeli) iqtisodiyotning’ doim (mo’’tadil) sur’atlarda o’sishi dinamik 
barqarorlik (ilg’arilab borish) ning’ asosiy sharti sifatida maqsadg’a muvofiq ekanlig’ining’ umumiy 
xulosalarini birlashtiradi. Ularning’ fikricha, shundag’ina ishlab chiqarish quvvatlari va mehnat 
resurslaridan to’la foydalanishg’a erishish mumkin. Harrod- Domar modelining’ boshqa bir qoidasi 
bo’yicha ayrim parametrlar, chunonchi daromadlardag’i jamG’’arma hissasi va kapital quyilmalarning’ 
o’rtacha samaradorlig’i o’zrq davr mobaynida doim deb tan olinishi hisoblanadi. Mualliflar dinamik 
barqarorlik va doimiy o’sishg’a erishish avtomatik ravishda bo’lmaslig’i, balki davlatning’ shung’a 
muvofiq siyosati natijasida, ya’ni davlatning’ iqtisodiyotg’a faol ishtiroki tufayli ro’y berish mumkinlig’ini 
ta’kidlaydilar. 
70-yillardan boshlab Keyns ta’limotig’a nisbatan davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi bo’yicha 
neoliberalizm G’’oyalari asosiy bo’lib qoldi, chunki bu davrda jahoning’ ko’pg’ina mamlakatlarida inqiroz 
holatlari doim voqeag’a aylanib qoldi. Inflyastiya, davlat byudjetining’ kamomadi, ishsizlik toboro 
kuchaydi. Neoliberallar keynschilarni tanqid qilar ekanlar, iqtisodiyotda davlat sektorining’ oshuvi, erkin 
raqobatning’ kamayishi, iqtisodiyotning’ muhim tarmoqlarig’a investistiyalar kamayg’anlig’i ular 
G’’oyalarining’ sayozlig’idan dalolat beradi, deb hisoblaydilar. 
70-80-yillar neoliberal G’’oyalar iqtisodiyotda tobora ustunlig’ini eg’allay boshladi. Ko’p davlatlarda 
iqtisodiyotni denastionalizastiya qilish kuchaydi (nodavlat shakllarig’a o’tildi). Buning’ oqibatida Buyuk 
Britaniya (Tetcherizm), Franstiya, Yaponiya, Chili (Pinochet), Ispaniya va boshqa mamlakatlarda 
davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi minimallashtirildi va iqtisodiy ahvol yaxshilandi. 
Tayanch tushuncha va iboralar 
Keyns; davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi; «Umumiy nazariya...», aralash iqtisodiyot; psixolog’ik 
qonun; bandlik, milliy daromad, investistiya; foiz, likvidlik; multiplikator; keynschilik; AQShdag’i 
keynschilik; akselerator; Franstiya keynschilari; indikativ rejalashtirish. 
- Mavzu. Neoliberalizmning mohiyati va ahamiayti 
Asosiy tushuncha va iboralar 
Neoliberalizm, davlat roli, «sport sud’yasi», «Lippman kollok- viumi», ijtimoiy bozor xo'jaligi, Rebke, 
Ryustov, Oyken, Edxard, ordoliberalizm, «rasmiylashgan jamiyat», iqtisodiy tizim tiplari, monetarizm, 
Fillips egri chizig'i, Fridman, «ishsizliktabiiy normasi» 
Asosiy savollar 
Neoliberalizmning umumiy xususiyatlari 
Ijtimoiy bozor xo'jaligi konsepsiyasi 
Chikago monetarizm maktabi 
29.4 Neoliberalizmning boshqa oqimlari 
29.1 Neoliberalizmning umumiy xususiyatlari 
Neoliberalizm keynschilik bilan deyarli bir vaqtda paydo bo'ldi va 
asming 30- yillarida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning mustaqil qarashlar majmuasidan 
iborat. Ilmiy nazariya va amaliy hayotda neoliberal iqtisodiy jarayonlarga davlatning ma’lum darajada 
aralashuvi tufayli cheklanmagan erkin raqobat g‘oyasining ustuvorligiga asoslanadi. Agar keynschilik 
iqtisodiyotda davlatning faol aralashuvini boshidanoq zarur deb qarasa, neoliberalizm davlatning 
nisbatan passiv tartibga solishini qo‘llaydi. Keynschilik modellarida iqtisodiyotning turli sohalarini 
investitsiyalash, hukumat buyurtma va xaridlari hajmini kengaytirish, soliq siyosatini kuchaytirish 
bo'yicha davlat chora- tadbirlari majmuasiga ustuvorlik beriladi. Bu siyosatning o‘ta keng qo‘Hanilish 
oqibatlari iqtisodiy tarixdan ma’lum bo‘lgan davlat budjeti katnomadi va inflatsiyaga olib keUsliida 
ko‘rinadi. 
Neoliberalistlar iqtisodiyotni liberallashtirishni, erkin baho shakllanish prinsiplaridan foydalanishni, 
iqtisodiyotda xususiy mulk va nodavlat tuzilmalarining yetakchi bo‘lishini qo'llaydilar. 
Neohberalizmning eng yirik markazlati Germaniya, AQSH va Angliyada vujudga kelib, shunga muvofiq 
Frayburg maktabi (yetakchi vakillari - V.Oyken, V.Ryobke, A.Ryustov, L.Erxard va b.), Chikago maktabi, 
uni «monetar maktab» deb ham ataydilar (yetakchi vakillari - L.Mizes, M.Fridmen, A.Shvari va b.), 
London maktabi (yetakchi vakillari - F.Xayek, L.Robbins va b.). 

---

Fransiyada neoliberal g'oyalaming taniqli vakillari sifatida iqtisod- chilar J.Ryueff, M.Alle va boshqalami 
keltirish mumkin. Bu olimlar o‘sha davrdayoq yagona ilmiy-amaliy platformani ishlab chiqish uchun 
harakat boshladilar. 1938-yih Parijdagi konferensiyada neoliberalizm- ning asosiy prinsiplari xalqaro 
ko‘lamda e’lon qilindi. Bu neoliberallar- ning yig‘ilishi (forumi) «Lippman kollokviumi» deb ham ataladi. 
Bu- ning sababi shuki, o‘shayili amerikalik iqtisodchi AUolter Lippman «Erkin shahar» kitobini e’lon qildi 
va undagi g'oyalar neoliberal prin- siplar bilan hamohangdir. Parijdagi qo‘llab-quwatlangan neoliberal 
umumiy prinsiplaming mohiyati shundan iboratki, davlatlar erkin raqobat qoidalarini qaytarishga 
g'amxo'rlik qihshlari va ulami barcha xo'jalik subyektlari tomonidan bajarilishini ta’minlashlariga 
ko‘maklashuvi so'raladi. Bu hujjatda xususiy mulk ustuvorligi sharti, bitimlar erkinligi va bozorlar erkinligi 
davlat yo‘li bilan faqat ekstremal (urush, stixiyali ofat, falokat va b.) holatlardagina qayta ko‘rilishi 
mumkin deb hisoblanadi. 
Ijtimoiy bozor xo'jaligi konsepsiyasi 
II Jahon urushidan so‘ng neoliberalizm prinsiplari dastlab G‘arbiy Germaniya (GFR) da amaliy jihatdan 
muvaffaqiyati tatbiq etildi. Bu yerda 1948-yildan boshlab bu g'oyalar Adenauer-Erxard davlat doktrinasi 
statusiga aylantirildi. Neoliberalizmning taniqli nemis nazariyotchilari V.Rebke, A.Ryustov va boshqalar 
ozodlik va insonparvarlik bahonasida monopolizm vujudga kelishining barcha ko‘rinishlarini tanqidiga 
boshchilik qildilar. V.Oyken va uning safdoshlari Frayburg universitetida 1948-yildan «Ordo» nomli yillik 
to‘plamni chiqara boshladilar, bu jumal barcha davlatlar uchun neoliberalizning nazariy minbari rolini 
o‘ynaydi. V.Oyken tomonidan tanlangan «Ordo» so‘zi yig‘ma bo‘lib. erkin bozor xo'jaligining «tabiiy 
tizimi» ma’nosini beruvchi mazmunga ega edi. Neoliberalizm G'arbiy Germaniya doktrinasi «Oyken 
maktabi» ta’siri ostida hatto «Ordoliberalizm» deb atala boshlandi. 
«Ijtimoiy bozor xo'jaligining» mohiyati 
GFR neoliberalizm nazariyotchilari «erkin bozor» va adolatli taqsimot prinsiplarini «ijtimoiy tenglik» 
prinsipi g'oyasi bilan qo'shishga muvafFaq bo'ldilar. Birinchi marta uning konseptual g'oyasi 
AMyullerArmakning «Xo'jalik boshqaruvi va bozor xo'jaligi» (1947) kitobida izohlanadi, bunda «Ijtimoiy 
bozor 
xo'jaligi» matni ham birinchi bor qo'llanilgan. Bu sohadagi ishlanmalar V.Rebke, L.Erxard, V.Oyken (asli 
tarixchi) va boshqalar tomonidan davom ettirildi. 
V.Rebkening «Nemis iqtisodiy siyosati to‘g'rimi?»(1950) degan kitobi muqaddimasida GFR kansleri 
K.Adenauer «ijtimoiy bozor xo'jaligi» modeU mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy vazifasi sifatida 
qilinganligini bayon etadi. 
V. Rebke xarakteristikasi bo'yicha, «ijtimoiy bozor xo'jaligi» - «iqtisodiy insonparvarlik» sari yo'ldir. U 
o'zining «Insonparvar jamiyat» asarida kollektivizmga — personalizm, hokimiyat konsentratsiyasiga — 
erkinlik, sentralizmga — detsentralizm, tashkilotchilikka — o‘zini-o‘zi boshqarishni qarshi qo'yadi va 
boshqalar. 1957-yilda XDSning navbat- dagi syezdida L.Erxard, V.Rebke g‘oyalarini qo‘llagan holda GFR 
da «ij'timoiy bozor xo‘jaligi»ning 2- bosqichi boslilanganligini tasdiqladi. 60-yillarda L.Erxard o‘z 
maqolasida, awalo, «erkin musobaqa ijtimoiy bozor xo‘jaligining eng asosiy elementi hisoblanadi» deb 
ta’kidlangan edi. 1965 yilda partiyaning navbatdagi syezdida L.Erxard GFRda «Ijtimoiy bozor xo‘jaligi» ni 
tashkil etish dasturining nihoyasiga yetganli- gini e’lon qildi. Bu dastur mamlakatni «rasmiylashgan 
jamiyat»ga aylantirildi. 
60-70-yillarda neoliberalizm konsepsiyasi «ijtimoiy bozor xo‘jaligi» modelini yaratish va amalga oshirish 
prinsiplari institutsionalizm - ning «barcha uchun farovonlik jamiyati» konsepsiyasi bilan hamo- hangdir. 
Chunki ikkala modelda insonni inson tomonidan ekspluatatsiya qilinishi va sinfiy antegonizm inkor 
etiladi. Bu modellardan tashqari, davlatning faol ijtimoiy vazifasi g‘oyasi bor. Davlat barcha fuqarolarga 
ijtimoiy xizmatni olish va ular farovonligini oshirish uchun teng huquq va imkoniyatlar yaratishi zarurdir. 
Bunda jamiyatning turli qatlamlarida aksionerlar sonining ortishi bilan birga, barcha ijtimoiy institutlar 
barqarorligining o‘sishi, asosiy mehnatkash aholining ertangi kunga ishonchi va boshqalar ko‘zda tutiladi. 
. Chikago monetarizm maktabi 
Keynschilikka muqobil ravishda AQSHda neoliberalizmning Chikago maktabi vujudga keldi. Uning 
monitar (pul bilan bog'liq) g'oyalari Chikago universitetida 20-yillarda paydo bo'ldi. Ammo neoUberal 

---

yo‘nalish harakatida Amerika monetarizmi mustaqil keyinschilik ilg‘orlik pozitsiyalami faqat 50-yillar oxiri 
- 60-yillar boshida egalladi. Bunda M.Fridmen (1912-2006) nashrlari muhim ahamiyat kasb etdi (1976- 
yilgi iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti laureati). Fridmen va uning safdoshlari Keynsning pulsiz omillari 
(masalan, investitsiyalar) o‘miga aynan pulli omillarni afzal ko‘rdilar. 
1958-yilda A.U. Fillipsning empirik egri chizig‘i paydo bo‘lishi bilan pul hisohidagi ish haqining yillik foiz 
o‘zgarishi va ishsizlik dara- jasi (hissasi) o'rtasidagi bog‘lanish aniqlandi. Bunda 1861-1913-yillar 
Anglivadagi real ma’lumotlardan foydalanilgan. 1964-yil P.Samulson o‘zining mashh’ir «Ekonomiks» 
darsUgining 6-nashriga shu grafikni kiritdi vauni «Fillips egri chizig'i» deb atadi. Awalgi tadqiqotlarda 
(masalan, Keyns) inflatsiyasiz to‘la bandlik iqtisodiy siyosatning maqsadi sifatida qarab kelinar edi. Bu 
egri chiziqqa ko‘ra, baholar mo'tadilligi va ishsizlik nomuvofiq hodisalar bo'lib chiqdi. Ular askincha, 
konfliktli maqsadlar ekan: ishsizlikni kamaytirishga inflat- siyani kuchaytirish yo‘li bilan erishiladi, 
inflatsiyani pasaytirish esa, odatda, ishsizlar ko‘payishini taqozo etadi. Shunday qilib, bir vaqti- ning 
o'zida turg‘un baholar va to'la bandlikka bo'lgan ishonch, barqa- ror baho va to'la bandlik o‘rtasida 
tanlash bilan o‘rin almashdi. 
M.Fridmen va uning safdoshlari Fillips egri chizig'ini har tomon- lama o'rganib, (egri chiziq) har doim ham 
turg'un emasligini aniqladi. Ayniqsa, 60-yillar oxirida ko‘pgina mamlakatlarda inflatsiya o'sishi 
«mantiq»qa qarama-qarshi ishsizUkning pasayishi emas, balki uning o'sishi va 70-yillar boshida esa 
inflatsiya va ishsizlikning bir vaqtda o'sishi bilan ro'y berdi. 
. Neoliberalizmning boshqa oqimlari 
Fon Xayek Iqtisodiy liberalizm oqimining XX asrdagi asosiy namoyandasi asli Avstriyadan chiqqan 
amerikalik Ludvig fon Mizes (1881-1973) va uning eng sodiq shogirdi Fridrix Xayek (1899- 1992)lardir. 
Ulaming maktabi Avstriya maktabi deb ham ataladi. Mizesning fikricha, markazlashgan boshqaruvga 
asoslangan sotsialistik xo'jalik va hukumat tomonidan tartibga solinadigan bozor uzoq vaqt yashashi 
mumkin emas, chunki narx-navo talab va taklifni aks ettirmaydi. Uningcha, sotsializmning «tartibga 
solinadigan iqtisodiyot»i rejalami o'zboshimchalik bilan tuzadigan tashkilotchilaming quhga aylanadi, 
rejalangan tartibsizlik ro'y beradi. Yagona oqil siyosat bu liberalizmdir. Mehnat taqsimoti, xususiy mulk 
va erkin almashuv sivilizatsiyaning mutlaq asoslari hisoblanadi. Mizesning asosiy asarlari quyidagilar: 
«Liberalizm», «Insoniy harakat: iqtisodiyot to‘g‘risidagi traktat», «Iqtisodiy fan asoslari: metodologiya 
ocherklari» va boshqalar. 
Ingliz iqtisodchisi Fridrix Fon Xayek asli nemis bo'lib, asosan Angliyada faoliyat ko'rsatgan. U 1974-yilda 
iqtisodiyot bo'yicha Nobel mukofoti laureati bo'lgan. U o'zining «Qullik sari yo‘l» asarida har qanday 
iqtisodiy erkinlikdan va bozor baholaridan voz kechish diktaturaga, ya’ni yakkahokimlikka iqtisodiy 
qullikka onb ^onsnini isbotlaydi, xo'jalikda bozor tizimining «aralash» va «buymqbozlik» iqtisodiyotidan 
ustunligini ko'rsatib beradi, kapitalni abadiy kategoriya deb e’lon qiladi, kapitalizm davrida 
ekspluatatsiya mavjudligini inkor etadi, davlat iqtisodiyotining sotsialistik g'oyalari to'la tushkunlikka 
mahkumligi va o'z tabiatiga ko'ra halokatli ekanligini ta’kidlay