29. Mavzu: Asosiy vositalar xarakatini hujjatlashtirish

Kamomad yoki talafotlar sababli nomoddiy aktivlarni chiqarish tartibi. Tashkilotlarda nomoddiy aktivlarni kamomad yoki talafotlar aniqlanishi munosabati bilan balansdan chiqarish buxgalteriya hisobida 2004 yil 10 martdagi O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 37-son, O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining 2004-26-son, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining 20/1-son qarori bilan tasdiqlangan Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan mol-mulk kamomadi va ortiqchasining buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish tartibi to‘g‘risidagi nizomga (ro‘yxat raqami 1334, 2004 yil 6 aprel - O‘zbekiston Respublikasining Qonun hujjatlari to‘plami, 2004 yil, 14-son, 173-modda) muvofiq aks ettiriladi.
Mazkur standartning 30-bandida nomoddiy aktivlar inventarizatsiya qilinganda quyidagilar hisobga olinishi ko‘zda tutilgan:

• 
  sub’ektlarning ulardan foydalanish huquqini tasdiqlovchi hujjatlar mavjudligini;
  
• 
  nomoddiy aktivlarni balansda to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks ettirilganligini tekshirish.
  

Tekshirishda patent, litsenziya, guvohnomalar va shartnomalar haqiqatda mavjudligi, ulardan foydalanish muddatlari, olingan mahsulot (ishlar, xizmatlar)lar miqdori, keltirilayotgan daromad (zarar)lar ham ko‘rib chiqiladi. Bunda inventarizatsiya o‘tkazishning asosiy manbasi «Nomoddiy aktivlarni qabul qilish-topshirish» dalolatnomasi ( NMA-1 shakl) hisoblanadi.
Joriy etilgan «Inventarizatsiyani tashkil qilish va o‘tkazish» (19-son BHMS) standartning umumiy qoidalar bo‘limida sub’ektning barcha mol-mulk tarkibi bo‘yicha inventarizatsiya o‘tkazish muddatlari belgilab berilgan, ammo, moliya-xo‘jalik faoliyatda nomoddiy aktivlarning inventarizatsiyasini o‘tkazish muddati haqida hech narsa deyilmagan. Nomoddiy aktivlar uzoq muddatli aktivlarning asosiy qismini tashkil etar ekan, uni doimo nazorat qilib turish zaruriyati kelib chiqadi. Nazorat esa, belgilangan vaqtlardagi inventarizatsiya o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. Bizning fikrimizcha, nomoddiy aktivlar o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ularning inventarizatsiyasi muddati kamida bir yilda bir marta o‘tkazilishi kerak. Shu bilan birgalikda, «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonunning 11-moddasida inventarizatsiya ob’ektlari, uni o‘tkazish tartibi va muddatlari, inventarizatsiya bo‘yicha buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq belgilanadi deb ta’kidlanadi. Ushbu masalaga qonun nuqtai nazaridan yondashilsa, nomoddiy aktivlar inventarizatsiyasini go‘yo «chetlab» o‘tgandek ko‘rinadi. Chunki, «Nomoddiy aktivlar» buxgalteriya hisobi milliy standartida ularni inventarizatsiyalash bandi ishlab chiqilmagan va standartda ko‘rsatilmagan. Nomoddiy aktivlar asosiy vositalar kabi, ashyoviy ko‘rinishga ega bo‘lmasada, ulardan foydalanish huquqlari sub’ektga kelgusida foyda keltiruvchi xarajatlar deb ta’riflanadi, demak ma’lum darajada korxona uchun qiymatga ega.
Nomoddiy aktivlar tashkilotlar balansidan inventarizatsiyalash chog‘ida kamomad yoki talafotlar aniqlanishi munosabati bilan balans qiymati bo‘yicha chiqariladi.