3- mavzu: metrologiya sohasida ishlatiladigan birliklar, O’lchash vositalari

1. qadam — 0,75 m
2. tosh - 8000 qadam x 0,75=6000 m=6,0 km
3. chakirim — 1200 qadam x 0,75=0,9 km
4. shar - 4000 qadam x 0,75=3,0 km
5. yogoch — 12000 qadam x 0,75=9.0 km.
XIX asrga qadar xar hil moddalarning massasining birligi qilib arpa
donining massasi olingan.
1. 1 arpa donining massasi — 0,04095 g.
2. Miskol=100 arpa doni x 0,04095=4,095 g.
3. Kadok= 100 miskol x 4,095=409,5 g.
4. Kumushtosh=250 miskol x 4,095=1023,7 g.
5. 0ltintosh=500 miskol x 4,095=2047,5 g.
6. Pud=4000 miskol x 4,095=16,38 kg.
7. Botmon=10 pud= 163,8 kg.
8. Kimmat baxoli toshlar «Karat» birligi bilan ulchangan 1 karat=0,2 g=200
mg.
Suvlarni o’lchash.
1 kulok suv — 11,5 l/s 1 tegirmon suv — 5 kulok x
11.5=58 l/s 1 sanoch suv — 30 litr 1 xuplam — 15-20 ml
1 osh koshik - 15 Ml 1 ashir — 6 litr.
1- davr: XVIII asrda Fransuz olimlari Laplas, Lagranj, Monj birinchi bulib
metr tizimini (m va kg) taklif etishadi.
Metr tizimi bilan uzunlikni, yuzani, xajmni, massani O’lchash mumkin
buladi. Usha davrda uzunlik birligi «metr» deb yer meridianining 40 mln.dan bir
qismi. qabul qilingan.1m qilib, platinadan timsol (namuna) yasalgan.
Massaning birligi «kg» deb 4°S xaroratdagi 1 dm3 distillangan suvning
massasini qabul .qilishgan. Shu massaga barobar qilib platinadan kada.ktosh
yasalgan bulsa. uning diametri 39 mm ga teng bulgan. Birlik «kg» ga xam
28
platinadan timsol (prototip) yasalgan. 1872 yil Xalkaro komissiya tomondan
«kg» va «m» prototyplari qabul qilingan.
1875 yil 37 davlatlar shu timsollarni qabul qilganlar. Rossiya esa (1919 yildan
boshlab) 1927 yil butunlay tatbiq etgan.
Ayrim davlatlarda metrik tizimga asoslangan holda alohida sohalar. uchun
metrik tizimning karr&pari yoki ulushlari ishlatila boshlangan.
1832 yil nemis olimi Gauss har hil kattapiklarni O’lchash uchun o’zining
tizimini takpif etdi — mm, mg, sek.
Shu birliklar orkali ayrim kattaliklar uchun xosila birliklarni tuzadi, ya’ni
-— tezlik, bosim, kuvvat, ish va x.k. Fan va texnikaning rivojlanishi bilan
Gauss tizimiga asoslangan bir kancha birliklar yaratildi. Chunki Gauss tizimi
mayda edi. 1881 yil Xalkaro elektrotexnika komissiyasi SGS (sm, g, s)
tizimini qabul .qiladi. Bu tizim buyicha asosan 2 xosila kattalikning birligi
qabul .kilinadi. Ya’ni «ish» birligi qilib «ERG» ni qabul .kilinadi/ «KUCH»
birligi qilib «dina» qabul .kilinadi.
1 erg=10'7 joul;
1 dina=10’5 nyuton.
Kuvvat SGS tizimida erg/sek bilan ulchanadi.
Bosim esa — dina/sm2=1 bar deb belgilangan. Lekin SGS tizimi bilan
elektrik va magnit kattaliklarini O’lchashning imkoniyati bupmagan.
MKGKS tizimi - mexanik kattapiklarni aniklash uchun bulib, metr (m),
kilogramm-kuch (kgk), sekund (s).
MKGS tizimi - mexanik kattaliklar tizimi bulib, ularning asosiy birliklari
quyidagichadir: metr (m), kilogramm (kg), sekund (s).
SGS tizimi - mexanik kattapiklarni O’lchash uchun bulib, uzunlik (sm),
vakg (s), vazn (g) dir. Bu tizim 1832 yilda qabul .qilingan.
1901 yil Italiya olimi Djorji MKSA (m, kg, s, amper,) tizimini taklif etadi.
Bu tizim buyicha elektromagnit kattaliklarini O’lchash imkoniyati yaratilgan.
Undan tashkari asosiy birlik tizimi uch kismga bulinadi:
MKSA tizimi - elektr va magnit kattaliklarini O’lchash uchun bulib, 1901
yilda italiyalik olim Jorji tavsiyasiga binoan qabul .qilingan. Metr (m), sekund
(s), amper (A), kilogramm (kg).
Xozirgi kunda tizimdagi birliklar bilan bir katorda kullanish uchun
ishlatiladigan birliklar xam mavjud.
MTS tizimi - mexanik kattapiklarni aniklash uchun bulib, metr (m), tonna
(t), sekund (s) dir. Bu tizim 1927 yil Fransiyada qabul .kilindi.
Fizik ulchov tizimining birlik katori- son tizimidan tashkari birlik. Bir
tizimdan boshka bir tizimga surilishini xalkaro oraliklarda birxillashtirish
kerak buladi.
XIX asrdan boshlab Yevropa davlatlarida MKGKS - m, kg kuch, s va MTS
m, tn, s birliklari texnykada keng ishlatila boshlagan.
Mavjud bulgan birliklar tizimining birortasi xam barcha sohadagi kattalik
birliklarini umumlashtira olmagan.
Fan - va texnikaning rivojlanishi bilan barcha sohani umumlashtiruvchi
yangi birliklar tizimini yaratish zaruriyati kelib chiqadi, ya’ni birliklar
yaratishning 4— davri boshlandi.