3- mavzu: metrologiya sohasida ishlatiladigan birliklar, O’lchash vositalari

Fizikaviy kattaliklarning birliklar tizimi
Fizikaviy kattaliklarning birliklar tizimining rivojlanishini 4 davrga bulish
mumkin.
davr: eramizdan avvalgi 283-263 yillarda Misr ulchov tizimi paydo bulgan. Bu
ulchov tizimidagi bir kancha ulchov birliklari O’zbekiston xududidagi ulchov
birliklariga mos keladi. Masalan, sarjin-2160 mm, arshin-720 mm, tirsak-540
mm oyok yo’zi (kafti)-ZbO mm, kaft (kul kafti)-90 mm, barmok-22,5 mm va
xokazo. .
Misr birliklari Osiyo davlatlariga, Xindistonga, Yevropa davlatlariga xam
tarkalgan.
Ulchovlarni, vositalarni va O’lchash usullarini yaratishda Markaziy
Osiyoda, ya’ni Bogdodda «Baytul xikma» («Donishmandlar uyi»)ning buyuk
olimlari Al-Xorazmiy, Axmad Fargoniy, Ibn-Sino, Abu-Rayxon Beruniylar ijod
qilishgan. Ularning metrologiya faniga kushgan xissalari juda katta bulgan..
Al-Xorazmiy va Axmad Fargoniylarning xandasa (geometriya) ilmidan
yozgan asarlari uzok yillar davomida garb davlatlarida darslik sifatida kullanilib
kelingan.
Axmad Fargoniyning yulduzlarni kuzatish buyicha yasagan asbobidan bir
kancha yuz yillar astronomlar foydalanib kelishgan.
Axmad Fargoniy dunyoda birinchi bulib, daryodagi suv satxini ulchaydigan
«Mikyosi Nil» O’lchash asbobini yaratib, Misrdagi Nil daryosi satxining
27
uzgarishini kuzatib, yillik yogin mikdorini oldindan belgilash mumkinligini
aniklagan. . Natijada eqiladigan ekinlarning turlari tanlangan. Agar suv satxi
asbobning maxsus belgisidan yukori bulsa, suv galab kiluvchi usimliklar
ekilgan. Agar past bulsa. kam suv talab kiluvchi ekinlar ekilgan. Bu asbob
kurgokchilik yillaridagi kiyinchiliklarning oldini olishda katta xizmat kilgan.
Agar suv kup bulsa, toshkinlarning oldini olishda yordam bergan.
Mirzo Ulugbekning astronomik O’lchashlari (1018 yulduzlarning xolatini
aniklagan) xozirgn zamonaviy- asboblardan foydalanib aniqlangan batijadan 5-6
chi raqamlar farq qiladi. Ayrim o’lchamlarida farq yuqligi olimlarni hayratga
solib kelmoqda.
1-davr:XIV-XVI asrlarda Angliyada bprliklarni bir-biriga bog’langan
holda ishlatiladi.
Masalan: quruklikda uzunlik birligi qilib dyuym, fut, yard, mil ishlatilgan.
1 dyuym=0,0254 m=25.4 mm 1 fut=12
dyum=0,3048 m 1 yard=3 fut=0,9144 m
1 (Ingliz) mil= 1760 yard = 1609, 344 m .
Shu davrlarda Turkistonda uzunlik birligi qilib «qadam» ishlatiladi.