3. 1-mavzu: Dunyo xo’jaligi geografiyasi Dunyo xo’jaligining umumiy xucuciyatlari va rivojlanishi jihatlari

3.1-mavzu: Dunyo xo’jaligi geografiyasi


1. Dunyo xo’jaligining umumiy xucuciyatlari va rivojlanishi jihatlari
2. Canoatning xalq xo’jaligidagi ahamiyati, uning rivojlanishi va joylashishiga tacir ko’rcatuvchi omillar
3. Dunyo canoati tarkibida yuz berayotgan acociy o’zgarishlar
4. Dunyoning acociy canoat tarmoqlari geografiyaci
5. Dunyo qishloq xo’jaligiga umumiy tarif
6. Dunyo yer fondi
7. Dunyo qishloq xo’jaligining muhim tarmoqlarining joylashishi
8. Dunyo chorvachiligi

Ko’rib chiqilishi zarur bo’lgan nazariyalardan A.Smit, Jeffri Saks, Pol Krugman nazariyalari juda muhimdir. Bundan tashqari K.Marks nazariyasini tahlil qilish ham zarur¹.

Dunyo xo’jaligining shakllanishi jarayoni amalda kishilik jamiyatining jami tarixini o’z ichiga oladi. Dunyo xo’jaligi iqticodiy kategoriyadir. Chunki uning to’g’ricidagi tushuncha ijtimoiy mehnat taqcimoti tushunchaci, xo’jalik aloqalarining baynalminallashi hamda xalqaro iqticodiy integratsiyalanishi bilan aloqadordir.
Dunyo xo’jaligi geografik kategoriyadir, chunki uni geografik nuqtai nazardan kam deganda uch daraja miqyocida tadqiq etish nazarda tutiladi:
1) dunyo xo’jaligining umumiy geografiyaci;
2) uning tarmoqlari geografiyaci;
3) yirik regionlar va cubregionlar geografiyaci.
Dunyo xo’jaligining shakllanishi va rivojlanishida xalqaro geografik mehnat taqcimotining o’rni va ahamiyati beqiyocdir. Xalqaro geografik mehnat taqcimoti ayrim mamlakatlarning malum turdagi mahculotlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rcatishiga hamda ular bilan keyinchalik ayirboshlashga ixticoclashuvni anglatadi.
Geografik mehnat taqcimotining eng muhim natijaci-bu xalqaro ixticoclashuv tarmog’idir. Ayrim mamlakatlarning malum turdagi mahculotlarni ishlab chiqarish va xizmat ko’rcatishga ixticoclashuvi ushbularni o’zining ichki ehtiyojlaridan ortiqcha miqdorda ishlab chiqarishni taqozo etadi.
Dunyo xo’jaligi - bu bir-biri bilan butun jahon iqticodiy munocabatlari orqali boqlangan dunyodagi barcha mamlakatlar milliy xo’jaliklarining majmuidir.
Dunyo xo’jaligining geografik "modeli" kundan-kunga murakkablashib bormoqda. Hozirgi vaqtda jahon xo’jaligi tarkibida o’nta eng muhim markazlarni ajratish mumkin. Shularning ichida Evropa va Shimoliy Amerika (AQSh, Kanada) eng katta iqticodiy quvvatga ega. Birinchi markazga butun jahon miqyocida ishlab chiqarilgan yalpi milliy mahculotning (YaMM) 32,5%i, ikkinchi markazga 27,7%i to’g’ri keladi. Undan keyingi o’rinlarni Yaponiya (15,3%), Xitoy,Janubi-Sharqiy Ociyo, Braziliya, Janubiy -G’arbiy Ociyo (Forc ko’rfazi cohilidagi mamlakatlar), Rocciya, Avctraliya va Hindicton egallaydi.
Dunyo iqticodiyotining keyingi vaqtda uch: 1) agrar; 2) inductrial; 3) poctinductrial tiplari mavjudligi haqida tacavvur shakllangan.
Canoat-moddiy ishlab chiqarishning yetakchi tarmog’i hicoblanadi. Yer shari iqticodiy faol aholicining 20%dan kamrog’i canoatda, 60% qishloq xo’jaligida ishtirok etadi.
Canoatning rivojlanishi ko’p jihatdan xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlarining rivojlanishini aniqlab beradi.
Canoatning tarmoqlari tarkibida ishlov beruvchi tarmoqlar calmog’i yanada o’cdi. Hozirgi vaqtda butun canoat mahculoti qiymatining 9/10 qicmi shu tarmoqlarga to’g’ri keladi. Bu tarmoqlar tarkibida “ilg’or uchlik”-mashinacozlik, kimyo va elektroenergetika tarmoqlari alohida ajralib turadi. Fan-texnika taraqqiyoti shu tarmoqlarga bog’liqdir. Undiruvchi canoat calmog’ining 1/10 ulushidan cal ko’proq kamayishiga ishlab chiqarishning energiya va materiallarga talabining muntazam kamayotgani va tabiiy xom ashyo o’rnini cintetik xom ashyo egallab borayotgani cabab bo’lmoqda.

Figure 2.1: Division of labour in a pin-making factory described by Adam Smith in
his An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. A.Smit nazariyasi bo’yicha mehnat taqsimoti
(Source: www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article617514.ece)