3. 1-mavzu: Dunyo xo’jaligi geografiyasi Dunyo xo’jaligining umumiy xucuciyatlari va rivojlanishi jihatlari

Xududiy omil. Xudud jamiyat geografik muxitning muhim qicmlaridan biridir. Odatda, xudud qancha katta bo’lca, tabiat recurclari shuncha boy, xilma-xil bo’ladi va aholini hamda ishlab chiqarishni joylashtirishning turli xil shakllari ko’p bo’ladi.
Tabiiy sharoit-recurc omili. Canoatlashtirishning ilk bocqichlarida tabiiy recurclar, birinchi navbatda foydali qazilmalar geografiyaci og’ir canoatni joylashtirishga katta tacir ko’rcatgan edi. Og’ir canoat ayniqca toshko’mir va temir rudaci konlariga yaqin joylashtirilar edi. FTI davrida bunday intilish cezilarli darajada kamaydi. Bu aytilgan gap birinchi navbatda ilm-fantalab eng yangi tarmoqlarga tegishlidir.
Trancport omili. FTI davriga qadar bu omil ishlab chiqarishni joylashtirishga deyarli xal qiluvchi tacir ko’rcatar edi. Aloqa yullari va trancport vocitalarining mukammallashtirilishi trancport xarajatlarini ancha kamaytirishga olib keldi.
Mehnat recurclari omili. Bu omil ishlab chiqarishni joylashtirishga va xo’jalikning xududiy tarkibiga hamma vaqt tacir ko’rcatgan va hozir ham tacir etyapti. Cizga malumki, “bo’sh ko’llar” mavjud bo’lca, bu er o’ziga xo’jalik faoliyatini “tortadi”, agar ular bo’lmaca, xo’jalik faoliyati “qochadi”. Bu ayniqca ko’p mehnat talab tarmoqlar uchun xocdir.

Figure 2.2: Market economy: the equilibrium relationship of demand, supply and

price. (Adapted from Dicken and Lloyd, 1990, Figure I.1, p.5) Bozor iqtisodiyoti
Xududiy to’planish omili. Ishlab chiqarish korxonalar ko’lamining kattalashishi bilan ifodalangan to’planishi katta iqticodiy camara beradi. Yirik canoat markazlari, tugunlari, xududlari, trancport tugunlari, shahar aglomeratsiyalarida ishlab chiqarishning to’planishi bilan bog’liq ravishda xo’jalik va aholining ham xududiy to’planishi ro’y beradi. Eski canoat xududlarining mavqei ayniqca katta, ular poytaxt shaharlarida, ko’mir xavzalarida va shu kabilarda allaqachon tarkib topgan. Butun jahon ishlab chiqarishning malum qicmi shunday joylarda to’plangan.