3-laboratoriya Mavzu: 2T30 teodoliti yordamida gorizontal burchak o`lchashni o`ganish Ishdan maqsad

Gorizontal burchakni priyomlarga bo`lib o`lchash jurnali 
Asbob 
o`rnatilgan 
nuqtalar 
nomeri 
Kuzatilgan 
nuqtalar 
nomeri 
Vernyerdan olingan 
sanoqlar 
O`rtacha 
sanoq 
Burchaklar 
qiymati 
Burchaklarning 
o`rtacha 
qiymati 
I 
II 
B 
C 
168
o
26’ 
R 
27’ 
168
o
26’30
2
73
o
34’30” 
73
o
35’ 
A 
94
o
52 
52’ 
94
o
52’ 
B 
C 
36
o
55’ 
L 
57’ 
36
o
56’ 
73
o
35’30” 
A 
323
o
20’ 
21’ 
323
o
20’30
2 
Jurnalning birinchi ustuniga teodolit o`rnatilgan nuqtaning, ikkinchi ustuniga esa 
kuzatilgan nuqtaning kuzatilgan nuqtaning nomeri yoki nomi yoziladi. Vernyer 
yoki mikroskopdan olingan sanoqlar jurnalning uchinchi va to`rtinchi ustunlariga 
yoziladi. Burchak o`lchanayotganda vertikal doira trubaga nisbatan qaysi tomonda 
bo`lsa, sanoqlar ustiga o`sha tomon yoziladi; masalan, doira o`ngda (R) yoki doira 
chapda (L);
b) qarash trubasi orqali A nuqtadagi vexaga qaraladi. Bunda alidadaning 
mahkamlash vinti bo`shatilib, truba A nuqta nuqta tomon buriladi; trubadan vexa 
ko`ringach, alidada va trubaning vintlari burab mahkamlanadi. Iplar to`rining 
kesishgan nuqtasi yo`naltirish vintlari yordamida vexa tubiga to`grilanadi va 
yuqoridagi kabi, vernyerlardan sanoqlar olinadi. Bu sanoqlar ham jurnalning 
uchinchi va to`rtinchi ustunlariga, A nuqtaning qarshisiga yoziladi;
c) vernyerlardan olingan sanoqlarning o`rtacha arifmetik miqdori topilib, 
jurnalning beshinchi ustuniga yoziladi. Bunda faqat minut va sekundlarning 
o`rtacha miqdori topiladi, graduslar esa ko`chirib yoziladi; 
d) o`ng tomondagi nuqtaga qarab olingan o`rtacha sanoq (a) dan chap 
tomondagi nuqtaga qarab o`rtacha olingan sanoq (b) ayrilgach gorizontal 
burchakning qiymati kelib chiqadi (β=a-b). Chap tomondagi nuqtaga qarab olingan 

---

sanoq o`ng tomondagi nuqtaga qarab olingan sanoqdan kichik bo`lgan taqdirda 
burchakning qiymatini topish uchun o`ng tomondagi sanoqqa 360
o
qo`shiladi. 
Hisoblab chiqarilgan burchakning qiymati jurnalning oltinchi ustuniga yoziladi; 
e) burchakning to`gri o`lchanganligini tekshirib ko`rish va trubaning 
kolliminatsion xatosini yo`qotish maqsadida burchak ikkinchi yarim priyomda 
o`lchanadi. Bunda vertikal doira 
o`ng tomonda bo`lsa- chapga, chap 
tomonda bo`lsa- o`ng tomonga 
o`tkaziladi, 
ya`ni 
truba 
zenit 
bo`yicha 
180
o
aylantiriladi. 
Limbdan sanoq olishda qo`pol 
xatoga yo`l qo`ymaslik uchun limb 
doirasining 
o`rni 
o`zgartiriladi 
ya`ni limbning mahkamlash vinti 
bo`shatilib doira taxminan 90
o
buriladi va vint yana mahkamlab qo`yiladi. Burchakni ikkinchi yarim priyomda 
o`lchash ham yuqoridagi tartibda bajariladi. Burchakning ikkinchi yarimi priyomda 
o`lchash to`liq priyomni tashkil qiladi; 
f) ikkinchi marta yarim priyomda o`lchab olingan natijalar ayirmasi 
vernyerning ikkilangan aniqligidan kam bo`lsa burchak to`g`ri o`lchangan, undan 
katta bo`lsa- noto`g`ri o`lchangan hisoblanadi. Agar burchak to`g`ri o`lchangan 
bo`lsa burchaklar qiymatining o`rtachasi topilib, jurnalning yettinchi ustuniga 
yoziladi. Noto`g`ri o`lchangan burchak qayta o`lchanishi lozim. 
Takror o`lchash usuli. Bunda gorizontal burchak vertikal doiraning bir 
holatida takroriy teodolit bilan n marta o`lchanadi. Masalan, b-rasmda ABC 
burchagini o`lchash kerak deylik. Bu burchak ketma-ket bir nechta marta takror 
o’lchanishi mumkin.
a) B nuqtaga teodolit, A va C nuqtalarga vexalar o’rnatiladi.Teodolit 
ishlaydigan holatga keltirilgach alidada birinchi vernyerning nol shtixi gorizontal 
doira limbining nol shtrixiga to`g`rilanadi va alidada shu holatda mahkamlanadi. 

---

Limb o`z o`qi atrofida aylantirilib, qarash trubasi A nuqtadagi vexa tubiga 
vizirlangach, limb mahkamlab qo`yiladi. Gorizontal doiraning ikkala vernyeridan 
sanoqlar olinib, jurnalning to`r va beshinchi ustunlariga, A nuqta qarshisiga 
yoziladi (3-jadval) bu sanoq 0
o
0’ ga yaqin bo`lishi kerak; 
b) alidadaning mahkamlash vinti burab bo`shatiladi, alidada soat strelkasi 
yo`nalishida ravon aylantirilib, qarash trubasi C nuqtadagi vexa tubiga vizirlanadi. 
Ikkala vernyerdan sanoqlar olinib, jurnalga yoziladi. Misolimizda bu sanoqlarning 
o`rtachasi 43
o
15’ bo`lib, burchakning taxminiy qiymati hisoblanadi va hisoblash 
ishlarida e`tiborga olinmaydi.
Burchakni takror o`lchashning birinchisi shu tarzda amalga oshiriladi, 
keyin takror o`lchashning ikkinchisiga o`tiladi; 
c) burchakni qayta o`lchashda alidada mahkamlangan, limb bo`shatilgan 
bo`lishi kerak. Limb alidada bilan birgalikda soat strelkasi yo`nalishida aylantirilib, 
qarash trubasi A nuqtadagi vexaga vizirlanadi. Bunda vernyerlardan sanoq 
olinmaydi;
d) limb mahkamlanib, alidada bo`shatiladi vas oat strelkasi yo`nalishida 
aylantirilib, qarash trubasi C nuqtaga vizirlanadi. Bunda ham vernyerlardan sanoq 
olinmaydi.
Burchakni takror o`lchashning uchinchisida: 
e) har bir takroriy o`lchashdagi kabi, bu o`lchash ham qarash trubasini C 
nuqtadagi vexaga vizirlash bilan tamomlanadi. Qarash trubasi A nuqtaga oxirgi 
marta vizirlanganda ikkala vernyerdan ham sanoqlar olinib, jurnalning to`rtinchi va 
beshinchi ustunlariga, A nuqta qarshisiga yoziladi. Misolimizda qarash trubasi A 
nuqtaga vizirlanib, vernyerlardan olingan o`rtacha sanoq 0
o
0`, 15``; C nuqtaga 
oxirgi marta vizirlanib olingan o`rtacha sanoq esa 129
o
40`15”. Bu – burchakni uch 
marta o`lchash natijasidir.
f) C nuqtaga qarab olingan o`rtacha sanoqdan A nuqtaga qarab olingan 
sanoqni ayirib, burchakning n marta o`lchangandagi qiymatini topamiz. Bu qiymat 
burchakning takroriy o`lchash soniga bo`linsa, burchak qiymati kelib chiqadi. 
Misolimizda burchak o`lchashning takrorlanish soni 3; o`lchangan burchak qiymati 

---

129°40`
3
= 43°13`20". 
Burchak qiymati jurnalning sakkizinchi ustuniga yoziladi. Yuqorida 
bajarilgan ishlar burchak o`lchashning yarim priyomi bo`lib, vertikal doira o`ng 
tomondaligida bajarilgan hisoblanadi. 
Burchak o`lchashning keyingi yarim priyomida qarash trubasi zenit 
bo`yicha aylantiriladi. Buning uchun limbning mahkamlash vinti bo`shatilib, 
qarash trubasi A nuqtaga vizirlanadi (bunda doira chapda bo`ladi). Ikkala 
vernyerdan sanoqlar olinib, jurnalga yoziladi. Misolimizda bu sanoqlarning 
o`rtachasi 180
o
00`45”. So`ngra alidada bo`shatilib, soat strelkasiga teskari 
yo`nalishda aylantirilib, qarash trubasi C nuqtadagi vexaga vizirlanadi. Bunda 
vernyerlardan sanoqlar olinmaydi. Keyin limb bo`shatilib, soat strelkasiga teskari 
yo`nalishda aylantirilib, qarash trubasi C nuqtadagi vexaga vizirlanadi. Doira 
o`ngdaligida burchak necha marta o`lchansa, doira chapdaligida ham shuncha 
marta o`lchanadi.
Ikkinchi yarim priyomda qarash trubasi C nuqtaga vizirlanib, sanoq olish 
bilan tamomlanadi. Misolimizda olingan sanoqlarning o`rtachasi 309
o
42`45” 
bo`lib, jurnalning oltinchi ustuniga yozilgan. Bu holda ham qarash trubasi A 
nuqtaga vizirlanib olingan o`rtacha sanoqdan A nuqtaga qarab olingan sanoqni 
ayirib, burchakni takror o`lchashlardagi qiymatini topamiz; so`ngra bu qiymat 
takror o`lchash soniga taqsimlansa burchak qiymati kelib chiqadi.
Vertikal doiraning ikki holatida o`lchab topilgan burchak qiymatlari 
o`rtasidagi farq belgilangan miqdordan katta bo`lmasa, o`rtacha qiymat hisoblab 
chiqarilib jurnalning to`qqizinchi ustuniga yoziladi.
Shuni aytib o`tish kerakki, takror o`lchash usulidan foydalanganda birinchi 
vernyerning nol shtrixi limbning 360
o
shtrixi yonidan bir necha marta o`tishi 
mumkin. Bunday paytda oxirgi sanoqni takror o`lchashlar soniga taqsimlashdan 
oldin vernyer shtrixining limb 360
o
shtrixi yonidan o`tish sonini 360
o
ga 
ko`paytirib, hosil bo`lgan sonni oxirgi sanoqqa qo`shish kerak. 
 

---

 
2-jadval