3-lekciya. Ot-shóplik dánli-sobiqli eginlerdiń Áhmiyeti

3-LEKCIYA.OT-SHÓPLIK DÁNLI-SOBIQLI EGINLERDIŃ ÁHMIYETI.
Sobıqlı dan eginlerine lobiya, jasmıq, burshaq, noxat, gorox, soya, másh, jem sobıqları,vigna,vika hám basqada eginler kiredi.Bul eginlerdiń dani joqarı sapalı,quramında 21 den 50% ke shekem belok boladı, 2-20% may boladı.Jetistirilgen ónim ekologiyalıq jaqtan taza boladı, bul ósimlikler hawadaǴı erkin azottıózlestirip topıraq ónimdarlıǵın asıradı.Bir jılda bir gektarda 50-150kg azot toplanadı.Dánli-sobiqli eginler beloktıń sapası boyınshada ajıralıp turadı.Sobıqlı dán eginlerin jetistiriw Awıl xojalıǵındaǵı 3 tiykargı mashqalanı sheshiwge imkan beredi: 1) dan jetistiriwdi kóbeytiriw; 2)ósimlik belogi mashqalasın sheshiw; 3) topıraq ónimdarlıǵın asırıw.
Jer juzinde danli-sobıqlı eginler 135mln.ga jerge egiledi,en kop soya,lobiya,noqat,gorox egiledi.
A`hmiyeti. Da`nli-sobıqlı eginler-Fabaceae semeystvosına tiyisli. Da`nli-sobıqlı eginlerinin` abzallıg`ı sonda, olardın` da`ni joqarı sapalı belokqa bay, bul o`simlikler hawadag`ı azottı o`zlestirip ekologiyalıq taza o`nim payda etedi, topıraq o`nimdarlıg`ın arttıradı. Da`nli-sobıqlı eginler azıq-awqat ushın, texnikalıq ma`pler ushın ha`m sharwashılıqta ot-sho`p tayarlaw ushın paydalanıladı. Lobiya ha`m jasmıq (chechevica)tek azıq-awqatta isletiledi, china, gorox azıq-awqatta ha`m jem sıpatında isletiledi. Soya azıq-awqatta, texnikada ha`m jem sıpatında qollanıladı.Da`nli-sobıqlı eginlerdin` da`n quramında ju`da` paydalı organikalıkalıq zatlar bar.
Da`nli-sobıqlı eginler tek beloktın` mug`darı menen g`ana emes, ba`lki onın` sapası menen de parıq qıladı. O`simliktin` tu`rlerine qaray olardag`ı beloktın` quramında ha`r qıylı almastırıp bolmaytug`ın aminokislotalar boladı. Almastırıp bolmaytug`ın aminokislotalardın` ulıwma mug`darı soya, lobiya, jasmıq sıyaqlı eginlerde bir qansha joqarı boladı.(keste-4) Ayırım eginlerdin` da`ninde bir qansha o`simlik mayı da boladı: soyada-16-27%, Noxatta-5,0%, lyupinde-10% ke shekem.Da`nli-sobıqlı eginlerdin` unı konditer o`ndirisinde, da`ni azıq-awqatta jarma sıpatında qollanıladı.Pispegen sobıg`ı ha`m da`ninen konservalar tayarlanadı. Haywanlarǵa jem retinde ayrıqsha áhmiyetke iye. Olardıń dáni joqarı beloklı, toyımlı jem esaplanadı.Kók massasınan joqarı sapalı senaj, kók jem hám pishen tayarlanadı. Gorox, cina, jasmıq hám basqada sobıqlılardıń sabanında 8-12% belok bolıp, bul ǵálle dánlilerdiń sabanınan 2-3 mártege kóp. Kók massasında 4-5, gúllew fazasında orılǵan pisheninde 16% belok boladı. Da`nli-sobıqlı eginler agrotexnikalıq a`hmiyetke de iye: gorox bir gektarda 150
kg shekem, soya 250 kg shekem azot toplaydı. Zu`ra`a`tlilik 3-4 t boladı, hawadag`ı azottı o`zlestiriw processi to`men bolıp o`tkende, bir gektarda 20-60 kg azot toplanadı, o`nim 1,5-2,0 t boladı.
Jer ju`zinde da`nli-sobıqlı eginler 135 mln.ga maydang`a egiledi.Solardan soya, lobiya, gorox ju`da` ko`p egiledi. O`zbekstannın` suwg`arıp egiletug`ın jerlerinde lobiya tu`rleri, ma`sh, lalmi jerlerinde gorox a`yyemnen egilip kelinbekte.Sharwashılıqtı rawajlandırıwda, belok mashqalasın sheshiwde dánli sobıqlılar úlken áhmiyetke iye boladı. Haywanlardı proteyn menen balanslanǵan (1 jem birliginde 105-120 g belok) azıqlandırıw hár bir centner sharwashılıq ónimleri ushın energiya (ot-jem) jumsalıwın kemeytiredi. Ádebiy maǵlıwmat-larǵa qaraǵanda jetistirilgen jemniń tórtten bir bólimi haywanlarǵa berilip atırǵan jemlerdegi beloktıń jetispewshiligi sebepli paydasız dep esaplanadı.
Demek, dánli sobıqlı eginlerdiń egislik maydanların keńeytiw xalıqtıń azıq awqatqa bolǵan talabın qandıradı, sharwashılıq ónimlerin kóbeytedi, basqa eginlerdiń hasıldarlıǵın arttıradı.